Mustafa Kemal'in Diyarbakır'a gelişi

Anafartalar Gurup Komutanı Kur. Alb. Mustafa Kemal 20 Eylül 1915 günü başlayan sıtma nöbetleri ve yüksek ateş nedeni ile hastalanır ve yatağa düşer. 24 Eylül 1916 günü Bağlaşık Devletler Başkomutan Yardımcısı, Osmanlı Devleti Harbiye Nazırı ve Genelkurmay Başkanı Enver Paşa Gelibolu'ya gelir. Conkbayırı ve Anafartalar siperlerini inceler. Fakat Anafartalar gurup Komutanlığı karargâhına uğramadan ayrılır. Terfisinin gelmemesi ve ateşli hastalığının üzerine birde Enver Paşa'nın bu hareketi onun yıkımını hazırlar. Ben böyle bir hareketi hak etmedim diyerek 27 Eylül 1915 günü Liman Paşa'ya istifasını bildirir. Liman Paşa bu dilekçeyi işleme koymaz. Çünkü Liman Paşaya göre mertçe 8-9 Ağustos Anafartalar Vuruşmasında, 9-10 Ağustos Conkbayırı Vuruşmalarında, yalnız Gelibolu cephesini değil, İstanbul'un, Hanedanın, Türk Vatanı ve Milletinin, bunun yanında Bağlaşık Devletler gurubunun kaderini üstlenerek birlikleri ile ölüm kalım vuruşması ile zaferi sağlayan bu askerin istifası kabul edilemezdi. 30 Eylül 1915 günü Liman Paşanın gönderdiği yazı üzerine, sayın Harbiye Nazırı Enver Paşa, Mustafa Kemal'le bir geçmiş olsun teli çekerek onun gönlünü alır.6 Ekim 1916 günü Enver Paşa, Kur. Alb. Mustafa Kemal'e bir tel çekerek Irak VI. ordu Komutanlığı ve Genel Valiliğine görevlendirildiğini bildirir. Kur. Alb. Mustafa Kemal de Kurmay heyetini kendi subay ve arkadaşlarından seçe ön şartını Harbiye Nazırlığına bildirerek kabul edeceğini bildirir. Enver Paşa, Almanya'nın bu konudaki isteklerini yerine getirmek istemeyen Mustafa Kemal'e evet diyemeyerek, yerine Mareşal Von Der Golç Paşa tayin edilir. 10 Aralık 1915 günü Mustafa Kemal hastalığı nedeni ile Anafartalar Gurup komutanlığından ayrılarak dinlenme ve tedavi amacı ile İstanbul'a gelir. İstanbul'da, annesi ve kardeşi Makbule Hanımın oturdukları Akaretler'deki eve yerleşir. Daha sonra gezi amacı ile Sofya'ya gider. İyi bir tatil yapar. Ülkenin içindeki durumu yorumlayarak bir şeyler yapmak yanlışlıkları düzeltmek için İstanbul'da çalışmalar yapar. Fakat derdini anlatabilecek bir makam ve yetkili bir yönetici bulamaz. İşbaşındaki bakan ve diğer yetkililer Almanlara tamamen teslim olmuş durumda. Onlar ne derse hemen uygulanıyor. Alman kurmay subayları da Türk ordusunu ve Türk kaynaklarını rahat bir şekilde kendi çıkar ve politikalarına göre kullanıyorlardı. Nihayet Ocak 1916'nın ilk günlerinde İkinci Ordu'ya bağlı olan Edirne'deki XVI. Kolordu komutanlığına atanır. 15 Ocak 1916'da Edirne'de merasimle göreve başlar. Kolordu iki tümenden oluşmaktadır.9-10 Ocak 1916'da İngilizler Gelibolu'dan tamamen çekilirler. İngiliz birliklerinden bir Tümen Selanik'e, diğer birliklerin tamamı Mısır'a gönderilir. Enver Paşa'da Gelibolu'daki V.Orduya bağlı birlikleri Trakya'ya çekmiştir. Lüleburgaz'da Liman Paşa'nın komutasında V. Ordu, Çorlu'da Vehip Paşanın kumandasında II. Ordu, İstanbul'un hemen batısında Esat Paşa'nın komutasında bulunan I. Ordu vardır. Rusya'nın Kafkas orduları Başkomutanı Grand Dük Nikola, Çanakkale'den ayrılarak Trakya'ya yerleşen bu askeri birliklerin dağıtımı yapılmadan önce Doğu Anadolu'ya bir askeri harekât yaparak fetihler yapmak ister. 11 Aralık 1916'da Azap köy saldırısı ile hazırlıksız Osmanlı birliklerini mağlup eder. Hasan kale'ye kadar işgal eder. Hasan kale'ye yerleşen Rus'lar yeni bir hazırlık yaparak 14 Şubat 1916'da Erzurum üzerine harekâta başlar. 15-16 Şubat günlerinde kendisinden birkaç misli daha fazla olan Rus saldırılarına karşı şehri savunamayarak Erzincan'a geri çekilir. III. Ordu Komutanı Kamil Paşa Enver Paşa'dan yardım ister. Enver Paşa, gerekirse Sivas'a kadar çekilebilirsin diye emir verirken onu görevden alır ve yerine II. Ordu Komutanı Vehip Paşa'yı görevlendirir. II. Orduya da komutan olarak Ahmet izzet Paşayı atar.Osmanlı Genelkurmaylığında Rus saldırılarına karşı yeni bir savaş planı hazırlanır. Bu plana göre batıya doğru işgal ederek ilerleyen Rus kuvvetlerine güneyden saldır yapılarak imha yolu düşünülür. Bu iş için II. Ordu görevlendirilir. II. Orduya bağlı olan Edirne'deki XVI. Kolordu Komutanlığına 27 Şubat 1916'da Diyarbakır'a harekât emri verilir. Kur. Alb. Mustafa Kemal'in komutasındaki XVI Kolordu hazırlıklarını yaparak yeni savaş planını uygulamak için Diyarbakır'a hareket eder. 14 Mart 1916'da Kur. Alb. Mustafa Kemal Diyarbakır'a ulaşır.