Türk musıkîsinde makam

Türk musıkîsinde makam nedir?

Porte üzerinde, bir durak perdesiyle(sesiyle), güçlü perdesinin (sesinin) etrafında, onlara bağlı olarak, biraraya gelmiş seslerin, diğer kurallara da bağlı kalarak, birbirine uyumlu sesler meydana getirip gezinmeye (nağmeler meydana getirmeye) makam denir. 

Makamın en önemli perdeleri durak ve güçlü perdeleridir.

Makamlar, inici, çıkıcı veya inici-çıkıcı bir seyre sahiptir. 

Makamlar; basit, bileşik ve şed makamlar olmak üzere üçe ayrılır.

Basit makamlar: 

Tam dörtlü ve tam beşlilerin birleşmesi veya tam beşli ve tam dörtlülerin birleşmesiyle meydana gelen makamlardır. Genellikle birleşme yerindeki ses makamın güçlüsüdür. Türk müziğinde 13 adet basit makam vardır. 

Bunlar: Çargah Makamı, Bûselik Makamı (İnicisi: Şehnaz Bûselik), Kürdi Makamı, Rast Makamı, Uşşak Makamı (İnici-çıkıcısı: Beyâti), Neva Makamı (İnicisi:Tahir), Hicaz Makamı, Uzzal Makamı, Hûmayun Makamı, Zirgüleli Hicaz Makamı, Hüseyni Makâmı (İnicisi:Muhayyer), Karcığar Makâmı, Basit Suznâk Makâmıdır.

Birleşik makamlar:

Çeşitli makamların birleştirilmesiyle, farklı bir makam haline gelmiş makamlardır. Sultâni Yegâh, Segâh, Beyâti Araban, Ferahfezâ bu makamlara örnektir.

Şed (göçürülmüş) makamlar:

Bir makamın dizisi bozulmadan, karar sesinin, farklı bir perdeye(sese) göçürülmesinden oluşan; kendine özgü seyir yapısı ve geçkilerle ait olduğu basit makamdan ayrılan makamlardır. Bunlar:

1- Çargâh Makamının şeddleri:

a- Çargâh Makamının Rast perdesine göçürülmesinden Mâhûr Makamı elde edilir.

b- Çargâh Makamının Acemaşiran perdesine göçürülmesinden Acemaşiran Makamı.

2- Bûselik Makamının şeddleri:

a- Bûselik Makamın Rast perdesine göçürülmesinden Nihavend makamı,

b- Bûselik Makamın Hüseynî Aşirân perdesine göçürülmesinden Ruhnüvâz makamı,

c- Bûselik Makamın Yegâh perdesine göçürülmesinden Sultânî Yegâh Makamı elde edilir.

3- Kürdî makamının şeddleri:

a- Kürdî makamının Rast perdesine göçürülmesinden Kürdili Hicazkâr makamı,

b- Kürdî makamının Hüseynî Aşiran perdesine göçürülmesinden Aşkefzâ makamı,

c- Kürdî makamın Yegah perdesine göçürülmesinden Ferahnümâ makamı elde edilir. 

4- Zirgüleli Hicaz makamının şeddleri:

a- Zirgüleli Hicaz makamının Rast perdesine göçürülmesinden Zirgüleli Sûz'nâk makamı ve Hicazkâr makamı,

b- Zirgüleli Hicaz makamının Irak perdesine göçürülmesinden Evcâra makâmı,

c- Zirgüleli Hicaz makamının Hüseyni Aşiran perdesine göçürülmesinden Sûz-i Dil makâmı,

d- Zirgüleli Hicaz makamının Yegâh perdesine göçürülmesinden Şeddi Araban makamı elde edilir.

5- Neveser makamının şeddi: Neveser makamının Acemâşiran perdesine göçürülmesinden Rengi Dil makamı elde edilir.

6- Segâh makamının şeddi: Segâh makamının Nim Hicaz perdesine göçürülmesinden Heftgâh makamı elde edilir.

Bugünkü Türk Musıkîsi sisteminin kurucuları; hukukçu Hüseyin Sadeddin Arel, Dr. Suphi Ezgi, Ord. Prof. Dr. Salih Murat Uzdilek'tir.

Ses sistemi; bir müziğin, kendine özgü ses aralıkları arasındaki ilişkileri düzenleyen, akustik (sesin oluş ve yayılışını inceleyen bilim dalı, bir ortamın ses dağılım nitelikleri, sesleşim ve sesleşimbilim) kural ve hesapların meydana getirdiği, kurumsal düzendir. (Cinuçen Tanrıkorur).

Makâmları, dizilerle bir tutan, perdelere 'güçlü', 'yeden', 'durak üstü' vs. gibi tonal (ses perdesine ait) işlevler, görevler yükleyen Arel-Ezgi Okulu öğretilerinin geçmişe dönük eserlerin makâmsal çözümlemelerinde yetersiz kaldığı tespit edilmiştir. 

Bu tespitlere ilişkin olarak; makâm kavramı açısından, öncelikli kavramın, dizi değil, perde kavramı olduğu, perde düzenleri var olmadan, makâmların oluşmalarının mümkün olmadığı, perde düzenlerine bağlı olarak, âğazseyir-karar üçgeni ile oluşturulacak en küçük ezginin makâmı temsil ettiği algıya geri dönülerek eser ve makâm çözümlemelerinin yapılması önerilmektedir.

Prof. Dr. Yalçın Tura'nın "Türk Musıkîsinin Mes'eleleri" eserinde bu konuda yapmış olduğu tespit çok çarpıcıdır. Tura, "Arel ve Ezgi, bu feci hatayı işlemiş, makâmları, dizilerle bir tutmuş, perdelere 'güçlü', 'yeden', 'durak üstü' vs. gibi tonal fonction'lar (seslere görevler yüklemiş) ve böylece, makâm mûsikisinden bir şey anlamadıklarını ortaya koymuşlardır" demiştir. 

Prof. Dr. Yalçın Tura, "Türk Musıkîsinin ses sistemi, Türk Halk Musıkîsinin ses sistemidir. Türk Halk Musıkîsi ses sistemi, hemen bütün eski nazariyat kitaplarındaki temel bilgilerle tam bir mutâbakat hâlindedir. Bugün bağlamaların sapında rastladığımız perde sıralanışı ve aralık dizilişi ile Horasan Tanburu'nun perdeleri arasında da tam bir mutâbakat görüyoruz. Horasan Tanburu'nun, muhtelif düzenler ve gerektiğinde, perdelerindeki küçük oynatmalarla, çok daha zengin bir ses dünyasına açılabilmeye imkân verdiğini de bu arada öğrenmiş oluyoruz.

Geleneksel sistem; sekizliyi gayrimüsâvîon yedi aralığa bölmektedir. Hesapça açık tatbikatta kapalı bir sistemdir. En az bin yıldan beri uygulanmakta ve izah edilmektedir. Günümüzde Halk Müziği içinde, bütün canlılığıyla yaşamaktadır" demektedir.

Prof. Dr. Yalçın Tura'nın "Türk Musıkîsinin Mes'eleleri" kitabını okumanızı tavsiye ediyorum.

Sonuç olarak Türk Musıkîsindeki makam konusu da, yâni Türk Musıkîsi ses sistemi de, Türk Musıkîsindeki Usûl konusu gibi, Kültür Bakanlığımız bünyesinde acil olarak ele alınmalıdır.

(Kaynaklar: Yılmaz Öztuna, Türk Musıkîsi Ansiklopedisi; Doç. Dr. Sühan İrden, Geleneksel Türk Sanat Müziğinde Makam Geçkileri; Prof. Dr. Yalçın Tura, Türk Musıkîsinin Mes'eleleri).