Şanlıurfa mimarisini taşlar süslüyor

Urfa taşının işlemey son derece elverişli olması, mimaride zengin bir taş süsleme geleneğinin doğmasına yol açıyor. Urfa taş süslemeciliğinde kullanılan motif grupları incelendiğinde, İslam süsleme sanatlarının bitkisel, geometrik, bitkisel-geometrik karışımı, figürlü ve hat yazı sanatı ile süsleme gibi ana gruplarına yer verildiği görülmektedir. Bu ana gruplar içerisinde yer alan motifler geniş bir repertuvar zenginliğine sahiptir. Öyle ki, İslam süsleme sanatında yer alıp da Urfa taş süslemeciliğinde bulunmayan motif hemen hemen yok gibidir.

Urfa taş süslemeciliğinde görülen bu motif zenginliğinin yanında teknik zenginlik de dikkati çekmektedir. Taş süsleme sanatı tekniklerinden olan kakma, kabartma, şebekeli oyma, çizikleme ve negatif (oyma) tekniklerinin tamamına Şanlıurfa taş süslemeciliğinde yer verilmiştir.

İslami dönem taş süslemeciliğinin Şanlıurfa'daki en eski örnekleri 8. yüzyılda Emevi ve Abbasi hakimiyetine giren Harran'da görülmektedir. 744-750 yıllarında Harran'ı başkent yapan Emevi hükümdarı II. Mervan tarafından inşa ettirilen Harran Ulu Camii'nde İslam Sanatı'nın şahaser örneklerinden sayılacak taş süsleme örnekleri bulunmaktadır. Emeviler tarafından inşa ettirelen ancak daha sonraları Abbasiler ve Eyyübiler tarafından genişletilen Harran Ulu Camii'nde bu dönemlerin üslup ve özelliklerini taşıyan mimari süslemeler yer almaktadır. Caminin Emevi döneminden kalma bölümüne ait üzüm salkımlı kıvrık asma dalları kompozisyonunun işlenmiş olduğu taş sütular Urfa Müzesi'nde sergilenmektedir.

Adeta taş süsleme eserleri müzesi görünümündeki Harran kemer ve sütu başlıklarına tamamen Selçuklu geleneğine bağlı olarak dantel gibi işlenmiş rumili arabesk kompozisyonlar ile bordürler başlıbaşına bir inceleme teşkil edebilecek derecede repertuvar zenginliği göstermektedir.

Şanlıurfa mimarisinin önemli bir bölümünü oluşturan evlerdeki taş süsleme anıtsal eserlere nazaran daha zengin bir durumdadır. Hiç süslemesi bulunmayan çok sayıdaki cami, han, hamam gibi anıtsal eserlere karşılık süslemesiz bir eve rastlamak hemen hemen mümkün değildir. Anıtsal eserlerde geometrik süsleme hakim olmasına rağmen, evlerde mahalli üsluptaki bitkisel süsleme ağırlıktadır. Ancak, evlerin duvarlarındaki rozetler üzerinde görülen geometrik süslemeler bir araya toplandığında zengin bir çeşitlilik gösterir.

Şanlıurfa evlerindeki taş süslemeler, sokak kapısı alınlıklarında, odaların avluya bakan cephelerinde, eyvan kemerlerinin kilit taşlarında, tonozların kilit taşlarında ve ışık takalarında (pencere) yoğunluk göstermektedir. Bilhassa eyvan kemerlerinin kilit taşlarında ve ışık takalarında şebekeli oyma tekniği kullanılmıştır. Urfa camilerinden Nimetullah, Yusuf Paşa ve Hızanoğlu camilerinin mihrapları çevresinde görülen geometrik geçmeli bordürler anıtsal eserler üzerindeki taş süslemenin en önemli örneklerini teşkil etmektedir. Urfa mimarisinin vazgeçilmez unsurlarından olan taş süslemeciliği, günümüzde mimarinin betonarmeye dönüşmesiyle terk edilmiş bir durumdadır. Ancak, 1990-1996 yılları arasında Şanlıurfa Valiliği tarafından restorasyonu yapılan elli adet civarındaki yapıda ve Dergah - Balıklıgöl çevre düzenlemesi projesinin "kent platosu" olarak adlandırılan bölümünde Urfa'nın geleneksel taş süslemeciliği yerli ustalar tarafından yaşatılmaya çalışılmış, üretilen gayet olgun örnekler bu sanatın halen yaşadığını kanıtlamıştır.