Boğaz'ı kapatalım gitsin?

 
Rus savaş gemisinin İstanbul Boğazı'ndan 

geçerken füze gösterisi yapması, değişik tepkilere 

neden oldu. Boğaz'ı kapatalım diyenler de var.

Hükümet ise Rus Büyükelçisini Dışişleri'ne 

çağırarak uyarıda bulundu.

Bu olay Çanakkale ve İstanbul Boğazları ile ilgili 

statüyü gündeme getirdi. Uluslararası hukuk 

açısından Türkiye'nin Boğazları kapatma yetkisi 

olabilir mi?

Türkiye, Avustralya, Bulgaristan, Fransa, İngiltere, 

Japonya, Romanya, SSCB(Rusya), Yugoslavya ve 

Yunanistan arasında 20 Temmuz 1936'da 

Montrö(Montreux) Sözleşmesi imzalandı. 2 

Mayıs 1938'de İtalya da bu sözleşmeye katıldı. 

Sözleşme, İstanbul ve Çanakkale boğazlarından 

geçişi ve bölgedeki güvenliği düzenliyordu.

Sözleşmeye göre, barış zamanında ya da 

Türkiye'nin taraf olmadığı bir savaş durumunda 

ticaret gemilerinin Boğazlar'dan serbest geçiş 

hakkı olacaktı. Türkiye'nin taraf olduğu bir 

savaşta ise Türkiye savaş halinde olmadığı 

devletlere ait ticaret gemilerine belirli koşullar 

altında serbest geçiş hakkı tanıyacaktı. Yapılan 

hizmet dışında herhangi bir ödeme söz konusu 

olmadığı gibi kılavuz alma da isteğe bağlı 

tutulmuştu.

Savaş gemileri için şu hükümler uygulanacaktı: 

Barış zamanında Karadeniz'de kıyısı olmayan 

devletlere ait transit geçiş halindeki savaş 

gemilerinin sayısı 9'u, toplam tonajı da 15 000 

tonilatoyu geçmeyecekti. Bu devletlerin 

Karadeniz'de en çok 21 gün süreyle 

bulundurabilecekleri savaş gemilerinin toplam 

tonajı da 30 000 tonilatoyu aşmayacaktı. Ayrıca 

bu devletler geçiş öncesinde Türkiye'ye duyuruda 

bulunacak, 10 000 tonilatodan büyük savaş 

gemilerini, denizaltılarını ve uçak gemilerini ise 

Karadeniz'e geçiremeyeceklerdi. Boğaz 

limanlarına dostluk ziyareti yapacak gemiler 

tonaj hesabına katılmayacaktı.

Karadeniz'de kıyısı bulunan devletlere ait gemiler 

için barış zamanında sayı ve tonaj sınırlaması 

getirilmiyordu. Ancak bu gemiler teker teker ve 

refakatlerinde en çok iki destroyer ile birlikte 

Boğazlar'dan geçebileceklerdi. Bu devletler 

Karadeniz dışında yaptırdıkları ya da satın 

aldıkları denizaltıları ise, önceden duyurmak 

koşuluyla, gündüz ve yüzeyden olmak üzere 

serbestçe Boğazlar'dan geçirebileceklerdi. Uçak 

gemilerini Boğazlar'dan geçirme yasağı ise bu 

devletlere de uygulanıyordu.

Sözleşmeyle, Türkiye'nin katıldığı bir savaş 

durumunda savaş gemilerinin Boğazlar'dan geçişi 

tümüyle Türkiye'nin yetkisine bırakılıyor. 

Türkiye'nin katılmadığı bir savaş durumunda ise, 

savaşçı devletlerin savaş gemilerinin 

Boğazlar'dan geçişi yasaklanıyordu. Son olarak, 

Türkiye savaş durumunda olmasa bile kendisini 

pek yakın bir savaş tehdidi altında sayarsa, savaş 

gemilerinin Boğazlar'dan geçişi konusunda yetkili 

kılınıyordu. Ama bu gerekçeyle alınan önlemler 

Milletler Cemiyeti'nin(BM) üçte iki çoğunluğunun 

uygun bulmaması halinde kaldırılacaktı.

Sözleşme hükümlerine göre, Karadeniz'de kıyısı 

bulunan Rusya'nın savaş gemileri Boğazlar'dan 

geçebilecektir. Ancak yakın bir savaş tehlikesiyle 

karşı karşıya kalmamız halinde önlem olarak 

geçiş yasağı koyabiliriz. Bu takdirde de son sözü 

söyleyecek BM (Birleşmiş Milletler) dir.

Montrö Sözleşmesi'nin süresi 20 yıldı ve 1956'da 

süre bitmişti; ancak taraflar sürenin sona 

ermesinden en az iki yıl önce sözleşmenin feshini 

istemediklerinden, süre kendiliğinden uzamıştır.

Yaklaşık 80 yıl önce yapılmış sözleşmenin gelişen 

ve değişen şartlar karşısında yeniden masaya 

yatırılması, su yollarındaki sorunların giderilmesi 

için elzemdir.