İmam Hasan’ın ahlak ve eğitim üzerine sözleri

Câbir'in (r.a.) naklettiğine göre, İmam Hasan (a.s.) şöyle buyurmuştur:

"Ahlakî erdemler on tanedir: Doğru sözlülük, gerçek yiğitlik (veya dürüstlük), dilenene vermek, (el açan fakire yardımda bulunmak), iyi huyluluk, iyiliklere karşılık vermek, akrabayı gözetmek, komşuyu korumak, hakkı sahibine teslim etmek (hakşinaslık), misafiri güzel ağırlamak, bunların hepsinin başı olarak da hayâ."

İmam Hasan (a.s.), babası Emirü'l-Mü'minin İmam Ali'nin (a.s.) kendisine yönelttiği soruları cevaplandırırken bir dizi ahlakî erdemleri tanımlamıştır ki, şimdi bu tariflerden bazı seçmeler sunuyoruz:

"Sağlamlık: Kötülüğü iyilikle savmak."

"Şeref: Akrabalarla iyi geçinmek (ve onlara iyilik etmek) ve suçluların maddi cezasına katlanmak. (Başka bir rivayete göre de, kardeşlerin onayını almak)." 

"Mertlik: Namuslu olmak ve kişinin malını doğru değerlendirmesi. (Başka bir rivayette de şöyle geçer: Kişinin dinî görevlerini düzgün yapması, malını doğru yönetmesi, selamı yaygınlaştırması ve insanlara sevgi göstermesi). 

"Cömertlik: Darlıkta ve bollukta vermek.

"Kardeşlik: Zorlukta ve kolaylıkta vefalı olmak."

"Ganimet: Takvaya rağbet etmek, dünyaya gönül bağlamamak."

"Hilim: Öfkeyi yenmek ve nefse hâkim olmak."

"Zenginlik: Nefsin, Allah'ın ayırdığı paya az da olsa razı olması. Asıl zenginlik, gönül zenginliğidir."

"Kahramanlık: Savaşta direniş göstermek ve insanların en güçlüsüne karşı koyabilmek."

"Susmak: Ayıbı örtmek ve namusa süs olmak. Bunu yapan rahat içinde, onunla birlikte oturan da güven içindedir." 

"Ululuk: Darlıkta da olsa ihsanda bulunmak ve suçları affetmek."

"Akıl: Gözetilmesini (korunmasını) istediğin her şeyi kalbin korumasıdır. Ya da kalpte saklı olan her şeyi (kalbin sırlarını) korumak..."

"Övmek: Güzel olanı yapıp, çirkin olanı terk etmek..."

"Tedbirlilik/Sağlamlılık: Ağırbaşlı ve vakarlı olmak, yöneticilerle geçinmek ve insanların kötüsünden sakınmak..."

"Kerem: İstemeden önce vermek, iyi şekilde bağışta bulunmak ve kıtlıkta yemek yedirmek..." 

"Yiğitlik: Komşuyu himaye etmek. Savaşta (bela, musibet ve hoşa gitmeyen durum karşısında) savunma yapmak, direnmek ve zorluklar karşısında sabretmek..." 

İmam Hasan (a.s.), babasının kötü ahlak örnekleriyle ilgili başka bir soru grubunu, ayrıntılı ve zorlamasız şekilde cevaplandırmıştı. Bu cevaplardan bazı seçmeler sunuyoruz:

"Alçaklık: Aza göz dikmek ve değersiz şeyleri esirgemek..."

"Şerefsizlik: Kişinin kendisini (veya malını) koruyup eşini (ırzını) harcaması..." 

"Cimrilik: Elindeki malı değerli, iyilik için yaptığın harcamayı kayıp görmen..."

"Korkaklık: Dosta karşı cesur olmak, düşmandan çekinmek..."

"Fakirlik: Nefsin her şeye yönelik doyumsuzluğu, her şeye göz dikmesi..."

"Külfet (Kişinin kendisi için zorluk çıkarması): Kendisini ilgi-lendirmeyen konuda konuşmak."

"Ahmaklık: İmamına karşı gelmen, ona karşı sesini yükseltmen."

"Sefihlik/Akılsızlık: Alçaklara uymak ve sapıklarla arkadaş olmak."

"Gaflet: Mescidi terk etmek, bozgunculara itaat etmek..."

"Mahrumiyet: Sana sunulduğu halde nasibini bırakman." 

"En kötü insan: Geçiminde hiç kimsenin ortak olmadığı (başkalarının geçimini sağlamayan) kimse..." 

İmam Hasan (a.s.), temel ahlakî cürümler, başlıca rezillikler hakkında şöyle buyurmuştur:

"İnsanın helak olması şu üç şeydedir. Kibir, hırs, kıskançlık.

Kibir: Dinin mahvolması onunladır, iblis onun sebebi ile lanetlendi.

Hırs: Nefsin düşmanıdır. Onun sebebi ile Adem cennetten çıkarıldı.

Kıskançlık: Kötülüğün habercisidir. Habil'in Kabil'i öldürmesine o sebep oldu."
 
İmam Hasan'ın hikmetli öğütlerinden bazıları

1- İmam Hasan (a.s.), takvanın tarifi ve buna yönelik teşvik üzerine şöyle buyurdu:

"Allah sizi boşuna yaratmadı ve başıboş, kendi başınıza bırakacak da değildir. Ecellerinizi yazdı. Akıl sahibinin derecesini bilmesi, kendisi için takdir edilen şeyin mutlaka eline geçeceğini ve eline geçmeyen şeyin eline geçmesinin zaten söz konusu olmadığının kavranması için geçim kaynaklarınızı aranızda bölüştürdü.

Dünyalık geçiminizi üstlendi ve sizin kendinizi O'na kulluk etmeye vermenize zemin hazırladı.

Sizi şükretmeye teşvik etti. O'nu zikretmeyi üzerinize farz kıldı. Size takvayı tavsiye etti. Takvayı rızasının/hoşnutluğunun son noktası saydı. Takva her tövbenin kapısı ve her hikmetin başı ve her amelin şerefidir.

Kurtuluşa eren takva sahipleri, ancak takva sayesinde kurtuldular. Nitekim yüce Allah şöyle buyuruyor: "Şüphe yok ki takva sahipleri için kurtuluş vardır."   Yine buyuruyor ki: "Allah, takva sahiplerini kurtuluşlarına sebep olan şeyle korur. Onlara kötülük dokunmaz ve onlar üzülmezler." 

Ey Allah'ın kulları! Allah'tan korkup sakının ve bilin ki, kim Allah'tan korkup sakınırsa, Allah kendisine fitnelerden çıkış yolu gösterir, onu işinde doğru istikamete yöneltir, kemale ermesini sağlar, delilini (sağlam, açık) gâlip kılar, yüzünü ak eder ve Allah'ın kendilerine nimet sunduğu peygamberler, sıddıklar (doğrular), şehitler ve sâlihler ile beraber isteklerinizi yerine getirir; ne iyi arkadaştır onlar!" 

2- Bir defasında zengin bir adam İmam Hasan (a.s.) geldi ve "Ey Resulüllah'ın oğlu, ben ölümden korkuyorum" dedi. İmam (a.s.) ona şu cevabı verdi: "Bunun sebebi şu ki, sen malını arkada bıraktın. Eğer onu önden gönderseydin ona kavuşmak seni sevindirirdi."

3- İmam Hasan (a.s.), rızık arama ile ilgili olarak şöyle buyurdu:

"Rızık arama peşinde üstün gelme amaçlı bir mücadeleye girişme. Aynı zamanda kadere, teslimiyetçi bir yanılgı yükleme.

Çünkü fazlayı istemek sünnettendir, kazançta aza kanaat etmek, açgözlü olmamak ise iffettendir. Ne iffet rızkı geriye iter ve ne hırs fazlayı getirir. Çünkü rızıklar bölüştürülmüştür ve hırsı kullanmak günahları kullanmaktır. (İhtirasa dayanan bir hareket günahtır)." 

4- Mescidlere bağlılığı ve sürekli gidip gelmeyi teşvik etmekle ilgili şöyle buyurdu:

"Mescide devamlı gidip gelen insan, şu sekiz hasleti kazanır: (Faydalanacağı) sağlam bir ayet/alamet, yararlı olacak bir kardeş, yeni bir bilgi, beklenen/umulan bir rahmet, hidayete erdiren veya alçaklıktan men eden bir söz, utanç veya korku sebebi ile günahları terk etmek." 

5- İmam Hasan (a.s.), siyaseti kapsamlı ve eksiksiz bir şekilde tarif etmek üzere şöyle buyurdu:

"Siyaset, Allah'ın haklarını, yaşayanların haklarını ve ölülerin haklarını gözetmendir:

Allah'ın hakları, O'nun istediklerini yerine getirip yasaklarından kaçınmaktır.

Yaşayanların haklarına gelince, kardeşlerine karşı görevlerini yerine getirmen, mensubu olduğun ümmete hizmet etmekten geri kalmaman, veliyy-i emr/yönetici ümmetine karşı samimi davrandığı oranda ona samimiyetle bağlılık göstermen ve doğru yoldan saptığı zaman yüzüne karşı şikayet içerikli sesini yükseltmendir.

Ölülerin hakları ise, onların iyi taraflarını anman, kötülüklerine göz yummandır. Çünkü onların, kendilerini hesaba çekecek Rableri vardır." 

Söz hikmet deryasından açılmışken, İmam Hasan'ın kısa kısa hikmetli sözlerinden bir derleme ve kıymetli özlü buyruklarından bazı örnekler sunalım:

"Kim ibadet etmek isterse, onun için temizlenmelidir. O'na layık olacak arınmışlığa kavuşur."

"Musibetler, ödülün anahtarlarıdır."

"Nimet bir sınavdır. Eğer şükredersen hazine, yok eğer nankörlük edersen ceza olur."

"Kötü ahlak, musibetten daha ağır bir derttir."

"Yolculuğun uzunluğunu düşünen kimse ona hazırlık yapar."

"Utanmak, cehennem ateşinden daha hafiftir."

"En hayırlı mal, ırzın korunmasına vasıta olan maldır."

"Fırsat çabuk kaçar ve ağır ağır geri döner."

"Sorumlu (veya kendisinden bir şey isteyen kişi) söz verinceye kadar hür, fakat söz verince sözünü yerine getirinceye kadar verdiği sözün tutsağıdır."

"Ölüm dünyaya gâlip gelmiştir. Bu yüzden dünyadan isteyip de elde edemediğin şeyi hiç aklından geçmemiş gibi say."

"Bir isteğin yerine gelmemesi onu layık olmayan birinden istemekten daha hayırlıdır." (Prof. Dr. Haydar baş İmam Hasan eserinden)