Lezgiler kimdir?

Lezgiler hususunda bizden araştırma yazısı isteyen değerli okurlarımız için bu araştırma yazımızı kaleme aldık. Lezgiler, sanıldığının aksine Laz değil; Dağıstan'ın güneydoğusundaki Akti, Dokuzpara, Kasımkent, Kuram, Magaramkent, Rutul dolaylarında ve Azerbaycan'ın kuzey doğusunda Kuba, Nuka ve Şamaxı dolaylarında yaşayan Müslüman bir Türk boyudur.%50'si Dağıstan'da, %42'si Azerbaycan'da yaşar. (Büyük Larousse Ansiklopedisi, c.14, s.72461-2).

Lezgilerin'in Arap akınları ile İslam'la tanıştığı, 1400'lerde Şirvan Şahı Halil döneminde Müslüman oldukları sanılmaktadır. Bölgede 1775'de Kun hanlığı kurulduysa da, Lezgiler'in büyük bir kısmı Kuba, Kazıkumuk, Derbent hanlıklarına katıldılar. 1812'de Kun hanlığı Ruslar'ın himayesine girdi, kısa bir süre sonra da Rusya'ya ilhak edildi. Bunun üzerine Lezgiler, Şeyh Şamil'e katılarak Ruslarla çarpışmaya başladılar. Bu mücadele 1864'de Şeyh Şamil'in teslim olmasıyla sona erdi.

Lezgice, Çeçence'ye yakın bir dildir. Yani diğer bütün Kafkas dilleri gibi Ural-Alatayik özellikler taşır. On kadar lehçesi vardır. Kuri, Agut, Tabasaran dilleriyle birlikte bir alt grup oluşturur. Lezgiler'in eski bir edebiyatı vardır ama bu çoğunlukla Azeri lehçesi, Arapça ve Farsça'dan yararlanarak gelişmiştir. Lezgice eser azdır. Meşhur Lezgi  yazarlar arasında Kelâm âlimi Korkurlu Sait, tasavvuf Şairi Etim Emin, Azerice yazan tarihçi Hasan Alkaderi, şair Seyfullah Çobanzade, Dağistan'ın millî şairi Süleyman Stalskii, Kuruglu Tahir Alimov, Alibeg Fatahov, Şah Emir Maradov da Lezgi kökenli yazarlardır.

Dr. Yaşar Kalafat'ın araştırmasının bir bölümünde; Lezgiler hakkındaki ilk bilgileri Ağdaş'ın Lezgi Mahallesi Şamil sokağında yaşamakta olan bir Lezgiden aldık. 1979 yılı resmi kayıtlarına göre 383 000 Lezginin 158.000'i Müslümandır ve Azerbaycan'da yaşamaktadır. Dillerinin Ahtı diyalekti, Kuredi diyalekti, Güney diyalekti vardır. Edebi dilleri Güney diyalektine dayanır. Kendilerini Lezgiyad olarak adlandırır, Dağıstan'ın güneydoğusunda ve Azerbaycan'da yaşarlar.

Lezgilerin hemen hepsi demircilik yapıyorlar. Ağdaş demircilerinin %90'ı Lezgidir. Lezgiler'de örse ant içildiğini duymuştuk. Bunu doğrulamak istedik. Aldığımız cevapta "Cürbe cür Lezgi var. Ahtılar, Lutullar falan var. Bunlardan aynı aileden gençlerin birisi Rutul'u anlayıp Ahti'yi anlamadığı olur. Ağdaş Lezgilerin de örse ant içmek yoktur ancak demircilik Lezgiler'de nesilden nesile geçer. Demircilik bize uykuda Allah tarafından verilmiştir. Demircilik Lezgilere peygamber zildanı/kutsal vergisi armağanıdır" denir ve Hz. Davut (a.s.) demirciliğin piri olarak bilinir.

Hz. Davut (a.s.)'ın demirciliğin piri olarak bilindiğini biz Adana yöresinden yaptığımız tespitlerde görmüş ve yayınlamıştık. Lezgi ailelerde eskiden çok çocukluluk oldukça yaygında şimdilerde 2–3 çocuktan fazla yapılmamaktadır. Eskiden çocuklara isimlerini büyükler koyarlardı şimdi ise gençlerin kendileri isim koymaktadırlar. Çocuklar için ad seçilirken eskiden geçmiş büyüklerin isimleri verilirdi şimdi ise gençler hoşlarına giden ismi vermektedirler. Çocukların yaramazlıklarını anlatan bir tespitimiz oldu. 'Uşak olanda şeydan yaratılıp' çocuk dünyaya gelirken yaramaz ve afacan yaratılmıştır. 

Lezgiler, Azerbaycan Türklerine Muğal demektedirler. Moğollara kız verip almakta bir sakınca görmemekle beraber Hıristiyanlara ve Karaçilere kız verilip alınmamaktadır. Mogollar ile Lezgilerin insan isimlerinde fark yoktur. Hıristiyanlardan kız alınmaz İslam'a gireceği için veya girmesi halinde toleransla karşılanmaktadır. Lezgi aile için evladının Hıristiyanlaşması günahtır. Lezgiler mesela başka dinlerden kız alıp onlara kız vermezler. Lezgilerde Lezgi olmayan Müslüman halka mesela Azerbaycanlı Lezgi olmayana kız verilir ve alınır ancak İsevi'ye kız verilip onlardan kız alınmaz. Lezgiler eskiden Karaçilere kız verip onlardan kız almazlardı.

Lezgi aile fertleri ve akrabalar birbirlerine çok tutkun olurlar. Gerektiğinde kan davası güderler. Lezgilerde kız istemeğe genellikle ilkin kızlar ve kadınlar giderler. Daha sonra gelin adayı kızın annesinin tekrar tekrar ağzı aranır olumlu cevabı oluşturulur ve bunlardan sonra er kişiler istemeğe giderler. Şirin Çay içildikten sonra iş bağlanmıştır. Bu çayın tabağına çayı içenlerce pul/para konur. Böylece kızın "He/evet"i alınmış olur. Bundan sonra toyun/düğünün gününün belirlenmesine geçilir. Kız toyuna hına/kına toyu da denir. Bu esnada veya daha sonra uygun bir zamanda kız evinden bir şey uğurlamak/haber vermeden almak/çalmak bereket getiri diye bir inanç vardır.

Şirin çay içme inanç ve uygulaması Türk kültürlü halklarda çok yaygındır. Bazen şerbetini içmek, çikolatasını yemek, tatlı kahvesini içmek olarak da geçer. İşin tatlılığa bağlanması anlamındadır. Kız evinin heesi Anadolu'da 'evet'in alınması olarak da geçer. Anadolu'da kına gecesine ilaveten ayrıca kız toyu yapıldığı veya toyun kız evinde yapılan kısmına Kız düğünü denildiği de olur.

Kız evinden haber verilmeden bir şeylerin alınması inanç ve uygulaması Türk kültürlü halklarda çok yaygındır. Anadolu Türk kültür coğrafyasında da bebek dileği ile sembolik beşikler yapılır. Yatırların arasında özellikle çocuk dileği ile gidilenler vardır. Hıdrellezde de Hz. Hıdır'dan istenilen birçok şey arasında çocuk da vardır. Gül ağacının dibine, ev, araba gibi isteklerin makete yapılırken beşik yapıldığı da olur. Ayrıca beşik yapılmak suretiyle Allah'tan bebek dileğinde bulunulan türbeler de vardır.

Lezgilerle görüşürken kesikbaşlarla ilgili bir efsane dinledik. Hz. Muhammed (s.a.v.), Hz. Ali (r.a.) ve Hz. Selman (r.a.) bir kuyuya inerler, Hz. Ali'nin savaşarak uçurduğu kafalar yığın oluşturur. Bu kesik başlar Hz. Ali ile savaşa devam ederler. Bunun zerine kendilerine kim oldukları sorulur ve Cinli Cafer'in koşumları/askeri birlikleri oldukları öğrenilir. Hz. Ali'ye çocuğumun olması için dua ederseniz savaştan vazgeçeriz derler. Hz. Ali dua eder ve Cinli Cafer tayfasının komutanının çocuğu olur. Bunun üzerine komutan Hz. Ali'ye sizin kulluğunuzdayım/emrinizdeyim, der. Anlatıya göre bu tayfa Kerbela olayında tozu dumana katarak yardıma gelenlerdir.