Akıl, Allah'ın en büyük nimeti

Ahmed b. Muhammed b. Halid, ashabının bazısından merfu olarak Resûlullah (sallallahu aleyhi ve âlihi)'nin şöyle buyurduğunu rivayet etmişlerdir: "Allah, insanlar arasında akıldan daha üstün bir şeyi pay etmiş değildir. Akıllı insanın gecesini uykuyla geçirmesi, cahilin gece boyunca uyanık kalmasından daha hayırlıdır. Akıllı insanın evinde kalması, cahilin (hac ve cihad gibi sebeplerle) evinden çıkmasından daha iyidir."

Allah, nebi ve resullerini, akıl bakımından tam olgunlaşmadıkça görevlen- dirmemiştir. Peygamberin aklı, bütün ümmetinin aklından daha üstündür. Peygamberimizin zihninde geçen bir şey, müctehidlerin içtihadından daha üstündür. Kul, akledip kavramadığı sürece Allah'ın farzlarını yerine getirmiş olmaz. Bütün abidler, ibadetlerinin üstünlüğü bakımından bir akıllı insanın ulaştığı mertebeye ulaşamazlar. Allah-u Teâlâ onlar hakkında şöyle buyurmuştur: "Ancak temiz akıl sahipleri düşünüp öğüt alırlar." (Bakara, 269).

Hişam b. Hakem şöyle rivayet etmiştir:

Ebu'l Hasan (Musa b. Ca'fer aleyhisselam) bana dedi ki: Ey Hişam! Kuşkusuz Allah Tebareke ve Teâlâ Kitabında akıl ve anlayış sahiplerini müjdelemiş ve buyurmuştur ki: 'Dinleyip de sözün en güzeline uyan kullarımı müjdele. İşte Allah'ın doğru yola ilettiği kimseler onlardır. Gerçek akıl sahipleri de onlardır.' (Zümer, 18).

Ey Hişam! Allah Tebareke ve Teâlâ insanlar için kanıtları akıl aracılığıyla tamamlamıştır. Peygamberleri beyan (açıklama) ile desteklemiştir. Çeşitli kanıtlarla onlara Rabliğini göstermiş ve buyurmuştur ki: 'İlâhınız bir tek Allah'tır. O'ndan başka ilâh yoktur. O, Rahmandır, Rahimdir. Şüphesiz göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün birbiri peşinden gelmesinde, insanlara fayda veren şeylerle yüklü olarak denizde yüzüp giden gemilerde, Allah'ın gökten indirip de ölü haldeki toprağı canlandırdığı suda, yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve yer ile gök arasında emre hazır bekleyen bulutları yönlendirmesinde düşünen bir toplum için birçok deliller vardır.' (Bakara, 163-164).

Ey Hişam! Allah bunu, bilinmesinin ve insanların kendilerini yöneten bir ilâhî gücün olduğunu anlamasının kanıtı olarak gözler önüne sermektedir. Nitekim Allah, bu hususla ilgili olarak şöyle buyurmuştur: 'Ve râm etmiştir size geceyle gündüzü, güneşle ayı; yıldızlar da râm olmuştur emriyle. Şüphe yok ki akıl eden topluluk için deliller var.' (Nahl, 12). 'Öyle bir Ma'bud'dur ki sizi topraktan, sonra bir katre sudan, sonra bir pıhtı kandan yaratmıştır, sonra sizi bebek olarak dünyaya çıkarmıştır, sonra ergenlik çağına erişmeniz, sonrada ihtiyar olmanız için sizi yaşatmadadır ve sizden daha önceöldürülen de var ve hepinizi de muayyen ve mukadder bir zamana dek yaşatır ve bütün bunlarda akıl edesiniz diye olup biter.' (Mümin, 67).

'Gecenin ve gündüzün ard darda gelmesinde Allah'ın gökten indirip ölü haldeki yeri canlandırdığı rızıkta, (Casiye, 5) rüzgârları estirmesinde, göklerle yer arasında emre hazır bekleyen bulutlarda aklın kullanan bir topluluk için kanıtlar vardır.' (Bakara, 163). 'Biliniz ki Allah, yeryüzünü, ölümünden sonra diriltir; and olsun ki akıl edesiniz diye size delillerimizi apaçık bildirdik.' (Hadid, 17). 'Üzüm bağları, ekinler, bir kökten ve çeşitli köklerden dallanmış hurma ağaçları vardır. Bunların hepsi bir su ile sulanır. (Böyle iken) Yemişlerinde onların bir kısmını bir kısmına üstün kılarız, işte bunlarda akıllarını kullanan bir toplum için ibretler vardır.' (Ra'd, 4).

'Yine O'nun delillerindendir ki, size korku ve ümit vermek üzere şimşeği gösteriyor, gökten su indirip ölümünün ardından arzı onunla diriltiyor. Doğrusu bunda, aklını kullanan bir kavim için dersler vardır.' (Rûm, 24). 'De ki: Gelin Rabbiniz size neleri haram etti, ben okuyup anlatayım: Sakın O'na hiçbir şeyi eş ve ortak saymayın, ana-babaya iyilik edin, yoksulluk korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin. Sizi de ancak biz rızıklandı- rırız, onları da ve açığa çıkan kötülüklere de yaklaşmayın, gizli kalan kötülüklere de ve hiçbir cana kıymayın, çünkü Allah haklı olmadıkça haram etmiştir bunu. İşte aklınızı başınıza alasınız diye size bunları emretmiştir O.' (En'am, 151). 'Mülkiyetiniz altında bulunan köleler içinde, size verdiğimiz rızıklarda -Birbirinizden çekindiğiniz gibi kendilerinden çekineceğiniz derecede sizinle eşit (haklara sahip)- ortaklarınız var mı? İşte biz âyetlerimizi, aklını kullanacak bir kavim için böyle açıklıyoruz.' (Rûm, 28)."