Mutluluk getiren "kutlu bilgi" anlamına gelen Kutadgu Bilig, ilk Türk devletlerinden Karahanlılar zamanında yaşamış Yusuf Has Hacip tarafından 1069-1070 tarihinde yazılmış bir öğütler manzumesidir. Eser bir siyasetnâme niteliği taşımakla birlikte günümüzde de hâlâ güncelliğini korumakta.

Kutadgu Bilig'te devlet adamı

Karahanlılar zamanında, asil bir aileye mensup olup, ilmi, ahlakı, zühd ve takvası ile tanınmış ve sevilmiş olan Yusuf Has Hacip, siyasetnâme niteliğindeki eserini Balasagun'da yazmaya başlamış, sonra Kaşgar'a giderek orada tamamlamış ve Tavgaç Buğra Han'ın huzurunda okumuştur.

Yusuf Has Hacip, ideal insanlardan oluşmuş bir cemiyet ve devlet modelini esas alarak eserini kaleme almıştır. Kutadgu Bilig'inde, Türk Milleti'nin tarihten gelen töre ve geleneklerine, tecrübeli yiğitlerin ve büyüklerin düşüncelerine yer verir; ve bu sözlerin yabana atılamayacağından bahseder. İslamiyet'in değer yargılarını gözeterek dünya ve ahiret mutluluğuna ulaşılacağı fikrini işler.

6645 beyitten meydana gelen Kutadgu Bilig'te devlet adamı, vezir, kadı ve halk; çeşitli vasıflarla zikredilir. İnsan, hizmet, gaflet, akıl, gönül, irfan, cömertlik, hikmet, yiğitlik, cesaret vs. unsurlar ön plana çıkarılarak devlet adamında olması gereken niteliklere dikkat çekilir. Devlet adamı, çoğunlukla "Bey" olarak zikredilir, kimi yerde "hükümdar", "baş", "padişah", "hakan" kavramları da kullanılır. Kutadgu Bilig, 4 ana mefhum (Töre, kut, akıl, akıbet) etrafında hazırlanmış, geniş bir dünya görüşüne ve sağlam bir hukuk anlayışına dayalı ilmî bir eserdir.

Cihana hakim olabilmek için

Türklerde devlet hayatında beylik, hakanlık, Allah'ın bir lûtfu olarak bilinmiştir. Yusuf Has Hacip, "Ey hüküm sahibi, Allah sana devlet ve kut verdi. Bu beyliği sen kendi isteğin ve gücünle elde etmedin; onu sana Yaratıcı, fazlından verdi. Lütuf ederek sana bu beyliği verdi, ey bilgisi geniş olan insan, buna şükür et" mısralarında Türklerde devlet başkanlığının Allah tarafından verildiğine dikkat çekilir. Keza, "Beyler gönüllerini temiz tutar ve töreyi tatbik ederlerse beylik bozulmaz ve uzun zaman ayakta kalır." beyitlerinde bunu dile getirir. "Cihana hakim olabilmek için bin türlü fazilet gerekir, ancak o zaman cihan elde edilir". Bu dizeler, Cihangirlik idealindeki Hakanlara taşımaları gereken vasfın öncelikle neler olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. İşte Kutadgu Bilig'ten birbirinden değerli beyitler:

Altın ihsan ede ede beylerin eli nasır tutmalıdır

"Fakir, dul ve yetimleri kolla; bunları korumak, töreyi gerçekten tatbik etmek demektir. Töreyi bilen kişi, devlette, baş köşeyi alır."

"Halkın mutluluk sahibi olması, öncelikle karnının doymasına bağlıdır."

"Hükümdar için en mühim iş, kuldan 'fakir' adını kaldırmaktır."

"Beyin himmetlisi ve mürüvvetlisi muteberdir."

"Bir bey, beyliğinin uzun sürmesini isterse adaleti eşit tatbik etmeli ve halkı gözetmelidir. Ebedi beylik adalete uymak ve halkın üzerinden zulmü kaldırmakla mümkündür"

"Beyler devlete kılıçla hakim olurlar. Kılıçsız gafil bey, memleketine hakim olamaz."

"Memlekete, kılıç ile hakim olunur, kalem ile hükmedilir. Zira, kendi memleketinde kendi fermanını yürütemeyen kişi, kavmin iradesini temsil edip büyüğü olamaz."

"Ey bey, sen bu halkın yükünü yüklenmiş bulunuyorsun; uyanık ol, gafil bulunma. Düşünerek hareket et. Bir sürü aç kurt, senin etrafında toplanmıştır; ey kahraman hükümdar, koyunlarını iyi muhafaza et" "Memlekette bir kimse aç kalırsa, onu Allah, sana soracaktır. Bey, sağ eliyle kılıç sallarken, sol eliyle de mal dağıtmalıdır"

"Eğer bir bey, işi, ehliyetsiz bir kimseye verirse; ehliyetsizliği başkası değil, kendisi göstermiş olur."

"Altın ihsan ede ede beylerin eli nasır tutmalıdır."

"Gaflet, beye yasaktır; aksi takdirde memleketin elden gitmesine sebebiyet verir. İhmal de beylikle yan yana durmaması gereken fena bir haslettir".