Osmanlı'nın kapitülasyon maceraları

600 yıllık Osmanlı imparatorluk döneminin gayr-i müslim ecnebilere verdiği tüm tavizleri ve kapitülasyonları, Gazi M. Kemal Atatürk ve Kuvva kadrosu, çetin Kurtuluş Savaşı ile sonlandırmış, Lozan ile ortadan kaldırmıştır, dedim Cumartesi günkü makalemde.

Bazılarının gözleri fal taşı gibi açıldı.

Lakin gözlerin açılması yetmez; asıl olan gönüllerin açılmasıdır. Çünkü?

"Gerçek şu ki, gözler kör olmaz; lâkin asıl, göğüsler içindeki gönüller kör olur" (Hac Suresi, 46).

Evet, Osmanlı'nın yıkılmasıyla birlikte ortaya çıkan 16 yeni devlet, kapitülasyonlarla malul Osmanlı ekonomisinin borçlarına mukabil yaklaşık 3 milyon kilometrekarelik toprağı paylaşmışlar. 1881'de kurulan ve gelirlerin yüzde 35'ine el koyan Düyûn-u Umumiye'den sonra Osmanlı'dan kalan borç toplamı ise 129 600 090 Türk Lirasıdır (Macit İnce, Devlet Borçlanması (Kamu Kredisi), s.65, Ankara, 1976).

Düyûn-u Umumiye ise İngiliz, İtalyan, Alman, Fransız, Avusturyalı, Osmanlı, bir de Galata bankerlerini temsilen olmak üzere 7 kişiden müteşekkildi (İ. H. Yeniay, Yeni Osmanlı Borçları Tarihi, s. 73-74. İÜ. İktisat Fakültesi Yay., İstanbul 1964).

Osmanlı'nın borçlanma ekonomisi ve Duyûn-u Umumiye konusunu ayrıca ele almakta fayda var.

Gazi M. Kemal Atatürk önderliğindeki Kurtuluş Savaşıyla kurulan yeni Türkiye Cumhuriyeti'nin üstlenip 1929-1954 arası yıllarda ödediği Osmanlı borç miktarı ise 84.6 milyon TL'dir (Hüseyin Şahin, Türkiye Ekonomisi, s. 26-27, Ezgi Kitapevi, Bursa 2002).

Osmanlı ekonomisini bu derece batıran sebeplerin başında gelen ecnebilere tanınan imtiyazlar ve kapitülasyonlar, padişahlarımızın icraatı? İşte özeti:

Orhan Gazi: Cenevizlilere (1352).

Sultan I. Murad: Venediklilere, Raguzalılara (1384).

Yıldırım Bayezid: Venediklilere (1402).

Süleyman Çelebi: Venedik, Bizans, Ceneviz ve Rodos şövalyelerine (1411, 1419).

II. Murad: Venedik, Bizans, Ceneviz ve Rodos şövalyelerine (1430, 1446).

Fatih Sultan: Rumlara, İtalyan kolonilere, Venedikliler, Cenevizlilere, Toscana'ya (1453, 1454, 1479, 1480).

II. Bayezid: Venedikliler, Napoli krallığına, Fransızlara, Katalanlara (1482, 1498, 1503, 1508).

Yavuz Selim: İtalyanlara, Raguşalılara, Fransızlara, Katalanlara, Venediklilere (1512, 1513, 1517).

Kanuni Sultan: Venediklilere, Katalanlara, Anconalılara, Toscana'ya, Fransızlara, Almanlara (1520, 1521, 1528, 1534, 1535, 1536, 1547).

Fransız kralı I. François, bir taraftan imtiyazlar elde ettiği Kanuni Sultan ile gizlice anlaşma yaparken; öte taraftan güya savaştığı Alman Kralı Şarl Ken ile ortaklaşa Papa'ya bir mektup yazarak Madrit anlaşması kapsamında Osmanlı'ya karşı bir Haçlı Seferi düzenlenmesi kararını bildirmişlerdir (Reşad Ekrem, Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülasyonlar, s. 403-405, İstanbul 1934).

Kanunî'nin Fransa'ya tanıdığı on beş maddelik imtiyazata göre, Fransız tüccarlar, Osmanlı topraklarında Türklerin ödediği vergi kadar vergi ödeyip diledikleri gibi ticaret yapma imkanına kavuşurlar. Kanuni'nin bu kapitülasyon belgesi, kendinden sonraki her padişahın da, Fransızlara tanınan söz konusu imtiyazları yenilemelerini gerekli kılmaktadır. Nitekim bu bağlamda söz konusu imtiyazlar II. Selim (1569), III. Murad (1581), III. Mehmed (1597), I. Ahmed (1604) ve IV. Mehmet (1673) devirlerinde yenilenmiştir (Doç. Dr. Aybars Pamir, Kapitülasyon Kavramı ve Osmanlı Devletine Etkileri, s. 87-88, Ank. Unv. Dergs., Yıl. 2002, c. 51., sy. 2).

II. Selim: Fransızlara (1569).

III. Murad: İngilizlere, Fransızlara, Portekizlilere, Katalanlara, Sicilyalılara, Anconalılara ve Raguzalılara (1575, 1580, 1581, 1583).

III. Mehmed: İngilizlere (1601).

I. Ahmed: İngilizlere, Fransızlara, Katolik misyonerlerine, Hollandalılara Cizvit rahiplerine (1604, 1612, 1617).

I. İbrahim: İngilizlere, Cenevizliler, Sicilyalılara (1643)

IV. Mehmed: İngilizlere, Fransızlara, Cizvit ve Capucin misyonerlerine (1652, 1673, 1675, 1679).

II. Süleyman: Fransızlara ve Katoliklere (1690).

II. Mustafa: Rus tacirlere (1700).

III. Ahmed: Habsburg imparatoruna bağlı milletlere, Avusturya tacirlerine (Pasarofça Antlaşması ile) (1718).

I. Mahmud: Rus tacirlerine (1739).

I. Abdulhamid: Rusya ve tüm Batılı devletlere (Küçük Kaynarca Antlaşması - 1774).

II. Mahmud: İngilizlere (Meşhur Balta Limanı Antlaşması ile- 1838).

Sultan Abdülaziz: Ecnebilere gayr-ı menkul alma hakkı, (Fransız elçinin yorumuyla maden, ziraat orman işletme hakkı) (1867) (Bkz.: Halil İnalcık, The Ottoman Turks and the Crusades, VI., Madison, 1989; Halil İnalcık, Kapitülasyonlar ve Ticaret, s. 55-82, Doğu Batı, sy. 24., Yıl.: 2003; Doç. Dr. Aybars Pamir, Kapitülasyon Kavramı ve Osmanlı Devletine Etkileri, s. 87-88, Ank. Unv. Dergs., Yıl. 2002, c. 51., sy. 2).

II. Abdulhamid: Beş yüz yıldan beri süregelen yığın kapitülasyonlara ilaveten, yeniyetme İsrail'in kurucu ailesi Rothschildler ile başlayan borçlanma ve Filistin'e Musevilerin kök salma maceraları (1876 ? 1909) (Prof. Dr. Mustafa Balcıoğlu-Doç. Dr. Sezai Balcı, Rothschildler ve Osmanlı İmparatorluğu, s. 35 vd, Erguvani Yay. 2017; Murat Çandır, Osmanlı Devleti'nin Dış Borçları, s. 55-67, Trakya Unv. Sosyal Bil. Enst., Edirne 2010).

İşte Gazi M. Kemal Atatürk'ün Milli Mücadele ile kökünden kazıyıp temizlediği, Osmanlı padişahlarınca ecnebilere tanınan imtiyazlar ve kapitülasyonlardan bir kesit? Takdir, tarihin ve yüce Türk milletinindir.