Celâl Bayar: Cumhuriyet’in ekonomik ve siyasal mimarı
Mahmut Celâl Bayar (1883–1986), Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecinde ve çok partili hayata geçiş döneminde kilit roller üstlenmiş bir siyasetçi, ekonomist ve devlet adamıdır
21.10.2025 00:30:00
Hasan Gündoğdu
Hasan Gündoğdu
Türkiye'nin üçüncü Cumhurbaşkanı olarak görev yapan Bayar, aynı zamanda Demokrat Parti'nin kurucusu ve çok partili demokrasinin öncülerindendir. Osmanlı'dan Cumhuriyet'e geçişte hem ekonomik hem siyasal alanda aktif rol almış olması, onu Türkiye modernleşmesinin önemli figürlerinden biri yapar.
Erken yaşam ve eğitim
Bayar, 16 Mayıs 1883'te Bursa'nın Gemlik ilçesine bağlı Umurbey köyünde doğmuştur. Babası Abdullah Fehmi Efendi, ilmiye sınıfına mensup bir fıkıh alimiydi.
Bayar, ilk ve orta öğrenimini babasının okulunda tamamladıktan sonra Gemlik Mahkeme Kalemi ve Reji İdaresi'nde memur olarak çalışmaya başlamıştır.
Ardından Bursa'da Ziraat Bankası ve Deutsche Orientbank gibi kurumlarda görev almış, bu süreçte Fransız ve Almanca öğrenmiştir.
İttihatçılık ve Kurtuluş Savaşı'ndaki rolü
1908'de İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katılan Bayar, örgütlenme ve propaganda faaliyetlerinde aktif rol almıştır. 1919'da İzmir'de kurulan Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin başkanlığını üstlenmiş, Anadolu'daki direniş hareketine destek vermiştir. TBMM'nin açılmasıyla birlikte milletvekili olarak görev almış, özellikle iktisat politikaları üzerine çalışmıştır.
Cumhuriyet dönemi: Ekonomi ve devletçilik
1920'li yıllarda Türkiye'nin ekonomik kalkınma stratejilerinin belirlenmesinde önemli rol oynayan Bayar, Türkiye İş Bankası'nın kurucularındandır.
1932–1937 yılları arasında İktisat Vekilliği (Ekonomi Bakanlığı) görevini yürütmüş, devletçilik ilkesinin uygulanmasında aktif rol oynamıştır. Sanayi planlaması, kamu yatırımları ve yerli üretimin teşviki gibi politikalar onun döneminde şekillenmiştir.
Başbakanlık ve Demokrat Parti'nin kuruluşu
1937–1939 yılları arasında Başbakanlık görevini üstlenen Bayar, Atatürk'ün son döneminde ve İnönü'nün ilk yıllarında hükümetin başında bulunmuştur.
1946'da Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü ile birlikte Demokrat Parti'yi kurarak tek parti rejimine karşı muhalefet hareketini başlatmıştır. Bu girişim, Türkiye'de çok partili hayata geçişin dönüm noktası olmuştur.
Cumhurbaşkanlığı ve 27 Mayıs darbesi
1950 seçimlerinde Demokrat Parti'nin zaferiyle Celâl Bayar Cumhurbaşkanı seçilmiş, Adnan Menderes ise Başbakan olmuştur. Bayar, 1950–1960 yılları arasında Cumhurbaşkanlığı görevini yürütmüştür. Bu dönemde Türkiye, liberal ekonomi politikaları, dışa açılma ve Batı ile entegrasyon süreçlerini yaşamıştır.
27 Mayıs 1960 askeri darbesiyle görevden alınan Bayar, Yassıada Yargılamaları sonucunda idama mahkûm edilmiş, ancak yaşı nedeniyle cezası müebbet hapse çevrilmiştir. 1964'te sağlık gerekçesiyle serbest bırakılmıştır.
Eserleri ve düşünsel mirası
Celâl Bayar, siyasi kariyerinin yanı sıra yazarlık yönüyle de dikkat çeker. Başlıca eserleri:
Ben de Yazdım: Anı-Tarih. Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet'in kuruluş süreci üzerine kişisel tanıklıklar.
Türkiye Cumhuriyeti'nin Doğuşu: Tarihsel İnceleme. Cumhuriyet'in ideolojik ve siyasal temelleri.
Demokrat Parti'nin Hikâyesi: Siyasi Anlatı. DP'nin kuruluşu ve çok partili hayata geçiş süreci.
Bu eserler, Bayar'ın hem tarihsel tanıklığını hem de siyasal vizyonunu yansıtır.
Celâl Bayar, Türkiye'nin siyasal ve ekonomik dönüşümünde çok yönlü bir rol üstlenmiş, hem Cumhuriyet'in kurucu kadrosunda hem de çok partili demokrasinin mimarları arasında yer almıştır.
Onun yaşamı, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e geçişin, devletçilikten liberalizme yönelişin ve tek partiden çoğulculuğa evrilmenin bir özeti gibidir. Bayar'ın mirası, Türkiye'nin modernleşme serüveninde hâlâ tartışılan ve referans alınan bir zemin sunmaktadır.
Yorumlar
Yorum bulunmuyor.
