Lozan Antlaşması ve azınlıklar

Lozan Sulh Muahedenamesi, 24 Temmuz 1923'te İsviçre'nin Lozan şehrinde imzalanmıştır.

Nutuk'ta Mustafa Kemal Paşa, konferans görüşmelerinin iki dönem halinde 8 ay devam ettiğini yazar.

Türkiye Büyük Millet Meclisi temsilcileri ile Birleşik Krallık, Fransa, İtalya, Belçika, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Yugoslavya arasında imzalanmıştır.

Şartlarına bakarsak:

1- Fransızlarla imzalanan Ankara Anlaşması'nda çizilen sınırlar kabul edilmiştir.

2- Irak sınırı: Musul üzerinde anlaşma sağlanamadığı için, bu konuda İngiltere ve Türkiye hükûmeti kendi aralarında görüşüp anlaşacaklardı.

3- Türk-Yunan sınırı: Mudanya Ateşkes Anlaşması'nda belirlenen şekliyle kabul edildi.

4- Adalar: Gökçeada ve Bozcaada özerk bir yönetime tâbi tutulmak şartıyla (Türkiye anlaşmanın bu maddesini uygulamadı) Türkiye'de, diğer adalar İtalya'ya kaldı.

5- Türkiye-İran sınırı: Osmanlı İmparatorluğu ile Safevi Devleti arasında 1639'da imzalanan Kasr-ı Şirin Anlaşmasına göre belirlenmiştir.

6- Kapitülasyonlar tamamen kaldırıldı.

7- Savaş tazminatları: İtilaf Devletleri 1. Dünya Savaşı'nda talep ettikleri savaş tazminatlarından vazgeçtiler. Yalnızca, Yunanistan'a Karaağaç bölgesi verildi.

8- Osmanlı'nın borçları: Osmanlı İmparatorluğu'ndan ayrılan devletler arasında paylaştırıldı.

Türkiye'ye düşen bölümün, taksitlendirme ile Fransız Frangı olarak ödenmesine karar verildi. 45-56. maddeler…

9- Boğazlar: Barış zamanı askerî olmayan gemi ve uçaklar Boğaz'dan geçebileceklerdi.

Boğazların her iki tarafı da askersizleştirilip, geçişi sağlamak için başkanı Türk olan uluslararası bir kurul oluşturuldu ve bu düzenlemelerin Milletler Cemiyeti'nin güvencesi altında sürdürülmesine karar verildi.

Bu hüküm, 1936 Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile değiştirilmiştir.

10- Yabancı okullar: Eğitimlerine Türkiye'nin koyacağı kanunlar doğrultusunda devam etmesi kararlaştırıldı.

11- Patrikhane: Siyasî yetkilerinden arındırılarak İstanbul'da kalmasına izin verildi.

12- Azınlıklar: Lozan'a göre, Mustafa Kemal'in azınlık tanımı, Müslüman olanların dışındakilerin azınlık sayılmasıdır.

Türkiye adına katılan İsmet Paşa, hatıratında azınlıklar bahsi için şunları yazar:

"Bu konuda Lozan'da büyük baskılara maruz kaldık. Cihan Harbi içinde bütün dünyaya karşı padişah hükûmetinin yardımı ile haksız iftiralara uğradık.

Padişah hükûmeti, millete tevcih edilen suçları kabul edip, birtakım insanlara yükleyerek, memleketi bu suçların bahanesi altında hazırlanan suikastlara karşı koruyabileceğini zannetmiştir.

Karşımızda bulunan galipler, suçları bir defa memlekete yükledikten sonra onu yapanları adlarına ehemmiyet vermeksizin cezayı tabiatıyla millete yükleyeceklerdi.

Bu sebeple biz Lozan'da ekalliyetler meselesinden dolayı büyük sıkıntı çekmişizdir." 

Azınlıklara kötü davranıldığı konusu, devletlerin Osmanlı'ya müdahalesine bir bahanesi yapılmıştır.

Mesela, Lord Curzon Lozan Konferansı'nda yaptığı konuşmada gayelerinin, "Anadolu'daki Hıristiyan azınlıkları himaye etmek, mümkün ise kurtarmak, Ermenilere yurt sağlamak" olduğunu belirterek, Türkiye'deki himaye görmesi gereken azınlıkları Rumlar, Yahudiler, Asuriler, Keldaniler, Nasturiler ve özellikle Ermeniler olarak göstermektedir. 

Azınlıkların haklarına sahip çıkan devletler, onların yardımı ile hem Türkiye'nin iç işlerine müdahale, hem de bölücü faaliyetlerine yerli destek bulmuş oluyorlardı.

Katolikler Fransa, İtalya ve Avusturya; Protestanlar İngiltere, Almanya ve A.B.D.,. Ortodokslar da Rusya tarafından himaye ediliyorlardı.

Mustafa Kemal Paşa, daha Nutuk'un ilk sayfasında Rum okullarından, Ermeni Patriği'nin kurduğu Mavri Mira'dan söz eder; Pontus tehlikesine değinir.

Ve Nutuk'un pek çok yerinde Ermenistan hayalinden, Kürdistan faaliyetlerinden bahseder.

Vilayât-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti'nin amacını; "Cemiyetin kuruluşuna yol açan asıl sebep ve düşünce, Doğu illerinin Ermenistan'a verilmesi ihtimali oluyor. Tarihî ve ilmî olarak millî hakları savunmaya çalışıyor" diye özetler.

Yine Trabzon ve havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin Pontus devleti hayalini engellemek için kurulduğunu ifade eder.

Devletlerin müdahalesinin sosyal hayata yansımaları, Nutuk'ta, yeni Türk devletinden önceki dönem olarak anlatılır:

"Efendiler, malumdur ki, yeni Türk devletinin yerini aldığı Osmanlı Devleti, Uhud-ı Atika (eski anlaşmalar) adı altında birtakım kapitülasyonların esiri idi.

Hıristiyan halkı birçok imtiyazlara ve istisnailiğe sahip bulunuyordu.

Osmanlı Devleti, Osmanlı memleketlerinde bulunan yabancılara karşı yargı hakkını tatbik edemezdi; Osmanlı tebaasından aldığı vergiyi, yabancılardan almaktan men edilmiş bulunuyordu.

Devletin hayatını kemiren ve kendi sınırları dâhilinde yaşayan azınlıklarla ilgili tedbirler alması mümkün değildi..." 

Çok çetin geçen müzakereler sonrasında anlaşmanın 38. maddesi şöyle kabul edilmiştir:

"Türkiye hükûmeti, doğum, milliyet, dil, soy veya din ayrımı yapmaksızın Türkiye halkının tümünün yaşam ve özgürlüklerini tam olarak korumayı yükümlenir."

39. maddesi şudur:

"Müslüman olmayan azınlıklara mensup Türk uyruklular, Müslümanlarla özdeş medenî ve siyasî haklardan yararlanacaklardır."

Anlaşma'nın 40. maddesinde şu hüküm yer alır:

"Müslüman olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları, hem hukuk bakımından hem de uygulamada öteki Türk uyrukları ile aynı işlemlerden ve aynı güvencelerden yararlanacaklardır.

Özellikle giderlerini kendileri ödemek üzere her türlü hayır kurumlarıyla, dinsel ve sosyal kurumlar, her türlü okullar ve buna benzer öğretim ve eğitim kurumları kurmak, yönetmek ve denetlemek ve buralarda kendi dillerini serbestçe kullanmak ve dinsel ayinlerini serbestçe yapma konularında eşit hakka sahip olacaklardır.

Batı Trakya'daki Türklerle, İstanbul'daki Rumların dışında, Anadolu ve Doğu Trakya'daki Rumlar dışında Yunanistan'daki Türklerin mübadele edilmeleri kararlaştırıldı.

Mübadele maddesi gereği; Batı Trakya'daki Türk azınlığı ile İstanbul'daki Rum azınlığı dışında Türkiye'de Yunanlı ve Yunanistan'da Türkiyeli kalmayacaktı.

Yani Türk, Kürt, Çerkez vs. etnik kimlikler üzerinden ayrıştırmalara gidilerek yapılmayan azınlık tanımı, Müslüman ve gayrimüslim olarak sınırlandırılmıştır.

Mustafa Kemal'in, inanç temeline dayalı azınlık tanımı, esasen Erzurum Kongresi'nde de vardır.

Erzurum Kongresi sonrasında alınan kararlardan 5'incisi, "Hıristiyan azınlıklara siyasî hâkimiyet ve içtimai dengemizi bozacak imtiyazlar verilemezdir. (Beyanname, madde: 4). (Prof. Dr. Haydar Baş Hoş Geldin Atatürk eseri sh: 785)