Mustafa Kemal, kendisini anlatıyor -4-

Selânik'te bulunduğum sırada Arnavutluk harekâtıyla meşgul olmuştum. Evvela Şevket Turgut Paşa memur iken Mahmut Şevket Paşa bizzat Arnavutluk harekâtını ele almıştı. Beni de Erkân-ı Harbiye Reisi diye beraber götürdü.

İstanbul'a çağrıldığım zaman İtalyanlar Trablusgarp'a hücum ettiler. Ben de tebdil-i nam ve kıyafet ederek bazı arkadaşlarla beraber Mısır'a, oradan Bingazi taraflarına gittim. Bir sene kadar devam eden harp esnasında Bingazi Kuvvetleri Kumandanlığı'nda bulundum.

Asıl memlekette de Balkan Harbi başlamıştı. Bulgar ordusu Çatalca hattına ve Bolayır'ın şimaline geldiği bir sırada İstanbul'a avdet ettim.

Bu senenin nihayetinde Harb-i Umumi ilan olundu. Vâkî olan müracaat ve talebim üzerine Tekirdağı'nda henüz teşkil edilen 19'uncu Fırka'ya kumandan oldum.

Arıburnu'nda, Anafarta'da bulundum. İngilizler çekilip gittikten sonra bir ay Edirne'de 16. Kolordu ile kaldım. Sonra kolordu kumandanı olarak Diyarbekir ve havalisine gittim. Orada yaptığımız mühim muharebelerden biri, Bitlis ve Muş'un Ruslardan istirdadıdır.

Harbin son safhasında bazı fikirlerim kabul edilmeyince kumandayı da ret ile İstanbul'a döndüm.

O sıralarda idi, Veliaht ile birlikte Alman karargâh-ı umumisine gittik ve Alman garp cephesinin bazı aksamını gördük. Bu müşahedatımdan, Hindenburg ve Ludendorff ile mülakatlarımdan sonra mutâlebat-ı sabikamdaki isabete daha ziyade kani oldum.

O zaman hâsıl ettiğim son kanaat, Harb-i Umumi'ye dâhil olunduğu ilk anda söylemiş olduğum fikrin aynı olarak tecelli etti.

Bu seyahatten hasta olarak İstanbul'a geldim. İstanbul'da bir iki ay tedavi gördükten sonra tedavi maksadıyla Viyana'ya gittim. Orada Sanatoryum'da bir ay yattım. Bir müddet de Karlsbat'ta kaldım.

Diğer taraftan Sina cephesinde, benim vaktiyle raporlarda tafsil ettiğim fecayi aynen vaki oldu.

Bunun üzerine Falkenhayn Almanya'ya çağırıldı, yerine Liman von Sanders memur edildi. Birkaç gün sonra iki Alman generalinin yanında huzura çağırıldım. Maksadın, beni tekrar 7'nci Ordu'ya göndermek olduğunu öğrenmiş bulunduğum için yalnızca kabul edilmek arzusunu izhar ettim.

İlk şekl-i davette ısrar gösterildi ve bana 7'nci Ordu'ya kumandan tayin edildiğimden bahisle mev'ama ifa edeceğim hidemata dair talimat verildi. Bu talimat, bana tevdi edilen vazife ve salahiyetle gayr-ı kabil-i icra idi. Ancak, bunu anlatmaya da imkân yoktu. Binnetice vaktiyle istifa etmiş olduğum 7'nci Ordu Kumandanlığı'na tekrar başlamak üzere Nablus'a gittim.

Aynı sıralarda Mütareke imza edilmişti. Daha Halep'te iken derhâl kabineyi tebdil etmek ve yerine isimlerini sarahaten söylediğim zevattan mürekkep bir kabine geçirmek lüzumunu ve aynı zamanda benim İstanbul'a celbim faydalı olacağını açıktan açığa İstanbul'a bildirmiştim. Vakaa kabine teşekkül etti, fakat benim İstanbul'a celbime lüzum görülmedi. Nihayet bu kabine de düştükten sonra İstanbul'a gittim.

İstanbul'a muvasalatımda benim nazarımda vaziyet şu idi: Meclis-i Mebusan nasıl hareket lazım geleceğinde mütereddit bulunuyordu.

Yeni sükût etmiş zevatla ve mebuslarla ayrı ayrı görüştüm. O zaman düşündüğüm şey, her ciheti tatmin ederek müdafaa-i memleket için kuvvetli bir vaziyet ihdas olunabileceği merkezinde idi. Fakat bu düşünce üzerinde lüzumu kadar çalışmaya vakit kalmadan Meclis'in feshine şahit olduk.

İstanbul erbab-ı hamiyetince muhtelif namlar altında programlar ve fırkalar teşkil olunmak suretiyle çare-i halas aranmakta idi. Bunların her birini ayrı ayrı tetkik ettim. Hiçbiri bir kuvve-i teyidiyeye istinat etmiyordu.

Binaenaleyh hiçbiriyle teşrik-i mesaiden bir netice beklemedim. Kuvve-i teyidiyenin doğrudan doğruya millet olacağı kanaati bende pek kuvvetli idi. İstanbul'da cereyan eden ahvalden, yapılan teşebbüslerden, bilhassa vaziyetin vahamet ve fecaatinden milletin haberi yoktu, İstanbul'da oturup milleti haberdar etmek imkânı da kalmamıştı.

Binaenaleyh yapılacak şeyin İstanbul'dan çıkıp milletin içine girmek ve orada çalışmak olduğuna karar verdim. Bunun suret-i icrasını düşündüğüm ve bazı arkadaşlarla müzakere ettiğim sırada idi ki hükûmet beni ordu müfettişi olarak Anadolu'ya göndermeyi teklif etti.

Bu teklifi derhâl maal-memnuniye kabul ettim ve tam Yunanların İzmir'e girdiği gün idi ki İstanbul'dan ayrıldım. Benim düşündüğüm şu idi: Her tarafta muhtelif namlar altında birtakım teşekküller başlamıştı.

Bunları aynı program ve aynı nam altında birleştirerek bütün milleti alakadar etmek ve bütün orduyu da bu maksada hadim kılmak lazımdı. Anadolu'ya girdiğim zaman daha Ordu Müfettişi sıfat ve salahiyeti üzerimde iken bu noktadan işe başladım ve bu maksat az zamanda hâsıl oldu.

Takip ettiğim tarz-ı mesai İstanbulca malum olunca beni İstanbul'a celp etmek istediler. Gitmedim. Binnetice istifa ettim.

Bir ferd-i millet sıfatıyla Erzurum Kongresi'ne iştirak ettim. Erzurum Kongresi'nde tespit edilen esasları bütün memlekete teşmîl maksadıyla Sivas'ta da bir kongre akdolundu. Bu kongrelerin tevlit ettiği Heyet-i Temsiliye namındaki heyetle kongrelerin esasatını takip ettik.

Mebusanın tekrar intihabı ve Meclis'in İstanbul'da küşadı temin olunmuşsa da Meclis'in, duçar-ı tecavüz olması üzerine Türkiye Büyük Millet Meclisi'ni vücuda getirmeye teşebbüs olunmuş ve bu suretle 23 Nisan tarihinde bu Meclis toplanıp işe başlamıştı. Devam edecek (Atatürk Söylem ve Demeçler eserinden)