Van: Işığı sönen kent

RECEP BAHAR - VAN

Kalesiyle, kedisiyle, kendine özgü kahvaltısıyla dünya çapında üne kavuşan Van, 23 Ekim ve 9 Kasım 2011 tarihindeki 2 depremin ardından yaralarını sarmakta büyük zorluk çekiyor. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2010 yılı sonuçlarına göre, Van kent merkezinin nüfusu 460 bindi. Erciş merkezli 23 Ekim'deki depremden fazla hasar almayan Van merkez, 9 Kasım'daki depremin ardından adeta yıkıldı. Kentten yüz binler başka şehirlere göç etti, öyle ki Van Valisi Münir Karaloğlu bile şehirden göç edenlerin sayısını tam olarak veremiyor. Vali bu konuda, "Depremden sonra 205 bin öğrenciden 75 bini il dışına çıktı. 10 bin öğrenci geri döndü. Gidenlerin yüzde 95'inin geri dönmesini bekliyoruz" demekle yetiniyor. Bazı ailelerin kente dönmeye başladığı da görülüyor.

Van'da kiminle konuşursanız konuşun, mutlaka bir yakını ya da akrabası başka bir şehre gitmiş... Örneğin su almak için uğradığım ve beni Meltem TV'deki Sabah Aktüel ve Parantez programlarından anımsayan Bakkal Kemal bey, yeni doğan ikiz çocukları ile okul çağındaki çocuklarını İzmir'deki yakınlarının yanına göndermiş. "Burada hayat zor. Okullar tatil olana kadar orada kalacaklar" diyor.

Van şehir merkezi özellikle 9 Kasım'dan sonraki dönemle karşılaştırıldığı zaman epey kendine gelmiş. Yüzüncü Yıl Üniversitesi'nde eğitim ve öğretimin başlaması, kente ayrı bir hava katmış. Kentin hayat damarı olan Cumhuriyet Caddesi, gündüz saatlerinde cıvıl cıvıl...  Kafeler ve restoranlar iyi iş yapıyor. Ancak merkezden uzaklaştıkça, deprem soğukluğunu hissettiriyor. Şehrin kuzey kesiminde yer alan lüks konut siteleri bile boşalmış durumda... Bir  Vanlı bana güzel bir ipucu veriyor: "Evde perde varsa, orada hayat var. Perdeler sökülmüşse,  orada hayat yok!" Ben de bu gözle kenti dolaşıyorum, perdeleri takılı ev sayısının oldukça az olduğunu farkediyorum.

Van'da artçı depremler bitmek bilmiyor. Bakkal Kemal bey, "Evimde iki depremde de hasar oluşmadı ancak artçılar sonrasında çatlaklar oluştu. Bu haliyle içeride kalmakta korkuyoruz" diyor. Kapalı mekan korkusu herkesin yüreğine sinmiş. Mesela Van Otogarı ağır hasarlı olmasa da, otobüs firmaları konteynırlarda hizmet veriyor.

Geceleri karanlığa gömülüyor

Van'da geceleri ürkütücü... "Bir şehrin canlı olup olmadığı akşamları evlerin açık ışıklarından  belli olur" derler... Van geceleri karanlıkta kalıyor. Sanki elektrikler her daim kesilmiş gibi. Işığı sönen bir kentin tadı da kalmıyor, tuzu da! Bazıları bu yönüyle Van'a 'hayalet şehir' diyorlar. Gerçekten de geceleri dışarıya çıkmak yürek ister. Öyle güvenlik sorunu olduğundan değil, ıssızlıktan kaynaklanıyor bu durum. Sayıları 35 olan konteynır kentler de ışıksız. Her bir  minik evin önünde küçük lambalar bulunuyor. Bunlar da mum kadar ışık sağlıyor.

Riskli binalar yıkılıyor

Van toz toprak içinde. Bir Vanlı, "Bu bir şey mi? Havalar düzeldikçe, daha da berbat olacak"  ifadesini kullanıyor. Caddeler ağır hasarlı. Belediye hizmetleri depremden önce de aksıyordu, şimdi ise fena durumda. Vali Münir Karaloğlu, "Riskli binalar yıkılacak" diyor. Yıkılıyor da. Her köşe başında bir ekskavatör riskli binaları, şehre toz toprak armağan ederek alaşağı ediyor.

Kentte sağlık başka bir sorun. Ağır kış şartları özellikle çocukların sağlık durumunu olumsuz yönde etkilemiş. Hastanelerdeki yatak sayısı yetersiz. Hasarlı olduğu dışarıdan bakıldığında bile rahatça farkedilen Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Tıp Fakültesi Araştırma ve Eğitim Hastanesi, hasta kabulüne yeni başladı. Devlet Hastanesi'nin sadece acil bölümü açık. Parası olan için özel hastaneler hizmeti aksatmadan sürdürmüş ve sürdürüyor.

Konteynırlarda yaşam kolay değil

Depremzedeler için Kızılay tarafından kurulan 53 bin çadırda hayat zordu ancak konteynırlarda da kolay değil. Konteynırlar yaklaşık 30 metrekare. Bir oda, banyo ve mini mutfaktan ibaret. Bu durum kalabalık aileler için büyük sorun oluşturuyor. Ancak konteynırlar, çadırlarla karşılaştırılmayacak ölçüde rahat. Elektrik kesildiğinde ise sorun büyüyor. Çünkü geceleri hiçbir noktası 1600 metre rakımdan düşük olmayan Van'da Mart'ın sonunda bile hava buz kesiyor. Bu nedenle herkes yaklaşık 5 ay sürecek sıcak günleri özlemle bekliyor. Zaman zaman konteynırda da yangınlar oluyor ancak bugüne kadar 'ölüm'lü bir kaza yaşanmadı. 30 konteynır kentte 149 bin kişi yaşıyor. Peki ya gerisi? Bir bölümü evlerinde yaşıyor. Van'da hala çadırda kalanlar da var...

Resmi verilere göre, vatandaşların Van için bağışladığı nakdi yardım tutarı 302 milyon TL. Devlet ise deprem sonrasında Van'a 2.3 milyar TL tahsis etti. Bunun 1.2 milyar TL'si kullanıldı.
İşler az da olsa açılıyor
Van, Iğdır, Ağrı, Bitlis, Muş, Hakkari gibi etrafındaki kentlere bankacılıktan, döviz işlerine kadar hizmet veren merkez şehir konumundadır. Bu özelliğini deprem öncesi kadar olmasa da hala daha ifa ediyor.

Van'da işler nispeten açılmış. 23-24 Mart tarihlerinde özellikle oteller doluydu. Nevruz dolayısıyla Siirt'teki Veysel Karani Türbesi'ni görmek için çok sayıda İranlı turist Van'a gelmişti. THY'nin Van seferlerinde de çok sayıda İranlı göze çarpıyor. Van'a sınır olan Urumiye gibi İran kentlerinde yaşayanlar, Van üzerinden İstanbul'a gidip geliyor. Balıyla meşhur olduğunu bildiğim Balcı Behçet'e işlerin nasıl gittiğini sorduğumda, "Bizde işler hiç durmadı" cevabını verdi. Ancak herkes Türkiye'nin dört bir yanına bal gönderen Balcı Behçet kadar şanslı değil. Buna rağmen, Van esnafı haline şükrediyor.

Öte yandan dindar olduğu vakit namazlarına iştirak eden cemaatten belli olan Vanlılar bu belanın neden başlarına geldiğini de sorguluyor. Ulu Cami'de karşılaştığım bir pir-i faninin şu sözleri anlamlıydı: "Kilise işini (Akdamar) çok abarttık."
Kalıcı konutlar Ağustos'a yetişecek mi?
Van Valisi Karaloğlu, ihalesi tamamlanan deprem konutu sayısını 15 bin 223 olarak veriyor.  Başbakan Erdoğan'ın ifadesiyle bu konutlar Ağustos'a yetiştirilecek. Bazı konutlar yetişebilir ancak temel aşamasında olanların yetişmesi güç görünüyor. Van şehir merkezindekiler için konutlar kentin doğusunda kalan şehir merkezinden uzak tepelere inşa ediliyor. Konutlarla birlikte 25 okul, 24 cami, 11 ticaret merkezi, 13 büfe de yapılacak. Edremit İlçesi'nde 5664, Kalecik Bölgesinde 2458, 7.2 büyüklüğündeki depremin vurduğu Erciş'te 4880 konut yapılacak. Konutlar yasal olarak 100 metrekarenin üzerinde yapılamıyor.  "3 +1" olarak inşa edilen konutların maliyeti 110 bin TL olarak veriliyor. Bu bedelin 33 bin TL'sini devlet, 77 bin TL'sini konut almaya hak kazanan depremzede verecek. 70 bin TL de 20 yıl vadeli olarak geri ödenecek. Aylık ödeme tutarı ise net 320.8 TL. Van'da taksicisinden esnafına, işçisinden serbest çalışanına konuştuğum insanlar, yeterli iş olmadığından bu meblağda bir ödemeyi yapamayacaklarını söylüyor. Dolayısıyla halk yüksek maliyeti nedeniyle bu evlere rağbet gösteremiyor. Ancak benim gözlemim net: Konutlar tıkır tıkır yeni sahiplerini bulacak. Çünkü Van'da parası olan bir kesim var. Van'da bir başka sorun da çok katlı binalar. Güya devlet çok katlı binaların yapımına izin vermeyecek ama çok sayıda yeni yapılan çok katlı bina var!