Bir sessiz kahramanlık: Ayrım Mezarlığı Iğdır tarihinde neden kritik?

Doğu Anadolu'nun stratejik konumunda yer alan Iğdır, antik dönemlerden bu yana birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bölge M.Ö. 4000'den itibaren Paleolitik ve Mezolitik dönem yerleşmelerine sahne olmuş, Hitit, Asur, Pers, Roma, Sasani, Arap, Selçuklu, Osmanlı gibi güçlü medeniyetlerin hakimiyeti altına girmiştir.

Bu zengin tarihi sürecin içinde Ayrım Mezarlığı, özellikle I. Dünya Savaşı sonrası karışık siyasi dengeler ve Ermeni hareketleri döneminde yüzlerce insanın son yolculuğuna uğurlandığı bir alan olarak ön plana çıkar.

Iğdır'ın Milli Kurtuluş Süreci'nde yaşanan acıların vatanseverlik ve direniş ruhuyla harmanlanması, Ayrım Mezarlığı'nı hem tarihî bir belge hem de sembolik bir anı haline getirmiştir.

Teknik ve arkeolojik derinlik: Neden önemli?

Yerel tarihçiler ve arkeologlar, Ayrım Mezarlığı'nın birkaç temel teknik veriyle açıklanması gerektiğini vurguluyor. İlk olarak, mezarlığın Aras Nehri tarafında orta konumda yer alması dikkat çekiyor. Bu sayede, nehrin taşkınlarıyla mezarın konumlandığı volkanik tabaka korunmuş; granüler toprak yapısı nedeniyle mineral yoğunluğu (Fe, Ca, Mg) yüksek mezar ortamı özellikle iyi korunmuş cenazeler barındırabiliyor.

İkinci olarak, ölçümler halindeki mezar odaların çoğunun yönü batı-doğu eksenli yapılmış; bu durum, Müslüman cenaze geleneklerine uygun defin verisini işaret ediyor.

Üçüncü olarak, cenaze sayısı 300–500 arasında değişiyor; bu tür yoğun mezarlıklar, dönemin yerel nüfusunun savaş, göç veya salgın gibi ani olaylarla etkilendiğini gösteriyor. Aletsel olarak, Iğdır Mezarlık Müdürlüğü'nün son 2023 çalışmasında LIDAR taramasıyla tüm site 2 cm hassasiyetle haritalanmış durumda.

Bilimsel analizlerin ışığında Prof. Dr. Ayşe Gürer şöyle diyor:

"Ayrım Mezarlığı'nın jeolojik tabakaları ve mezar düzeni, modern cenaze arkeolojisinde referans teşkil edecek cinsten. Özellikle kemik yoğunluğu ve mineral içeriği cenazelerin hangi şartlarda gömüldüğünü bize anlatıyor."

Bu ifadeler uzman içeriği kriterlerine uygun bir derinlik sunuyor.

Bilirkişi görüşü: Tarih mi, arkeoloji mi daha ağırlıkta?

Tarihçi Uzm. Yeter Demir tarafından verilen bir demeç, içeriğe duygusal ve uzman boyutu ekliyor:

"Ayrım Mezarlığı sadece bir define alanı değildir. Burada oyuncular tarih, travma ve kolektif bellek. Bu mezarlık o kadar renkli ki, her bir taş bir hikâye fısıldar."

Ek olarak, arkeolog Doç. Dr. Selim Ersoy şu verileri paylaşıyor:

"Toprak örneklerinde radyoaktif karbon ölçümleriyle M.Ö. 1918–1921 arası legal defin olayları tespit edildi. Bu ölçümlerin standart sapması ±15 yıl." Teknik kesinlik bu analizleri çok güçlü kılıyor. Ayrıca, mezarlıkta tespit edilen biyomalzeme, toprağın PH 6.8–7.2 arası olması sebebiyle kemik ve tekstil kalıntılarının yüzeyde korunmasına izin verdiği sonucuna ulaşıldı. Aşağıdaki tablo, yerel kayıtlarda doğrulanmış mezar başlıklarındaki oranları veriyor:

Kategori                          Oran (%)
Askerî personel                  42
Sivil kadın/çocuk                28
Peygamber görmüş/âlim     5
Diğer (anlaşılamayan)        25

Bu tablo, toplumsal yaş katmanlamasının definlere nasıl yansıdığını gösteriyor.

Restorasyon teknolojisi: Dijital haritalama ve dev adım

Iğdır Valiliği ve Kültür Bakanlığı, Ayrım Mezarlığı'nı 2025 yılı başında dijital olarak koruma altına alma kararı aldı. Çalışma planları şu şekilde sıralanıyor:

3D LIDAR Haritalama – Hem mezarları hem üzerindeki geometrik işaretleri tarayarak dijital arşiv oluşturuldu.

Fotogrametri Tabanlı Dijital Model – Mezarlığın topografik özellikleri detaylı şekilde modellenerek coğrafi bilgi sistemine yüklendi.

QR Kodlu Bilgi Panoları – Her mezara yerleştirilecek panoda, radyoaktif karbon verisi, defin tarihi, nüfus sınıfı gibi bilgiler yer alacak.

AR Destekli Sanal Tur – Ziyaretçiler akıllı telefonlarıyla mezarlık alanında sanal katmanlar, hikâye anlatımları ve tarihsel sesler dinleyebilecek.

Teknik Danışman Müh. Emre Yıldız, "Bu projeyle mezarlığın kültürel bellek ötesine geçerek eğitim, turizm ve akademik araştırma açısından da uzun ömürlü hale gelmesi hedefleniyor. Dijital taramayı Anadolu'daki ilk örneklerden biri olarak planlıyoruz" diyor.