Bozkırdan cihana: Oğuzların destansı mirası

Türk tarihinin ve bugünkü Türk dünyasının en temel ve belirleyici unsuru olan Oğuzlar (Bizans kaynaklarında Uzlar, Arap kaynaklarında Guzlar), geniş coğrafyalarda devletler kurmuş, medeniyetler inşa etmiş büyük bir Türk boyları konfederasyonudur. Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan halklarının büyük çoğunluğu Oğuz kökenlidir.

OĞUZLARIN KÖKENİ VE ERKEN TARİHİ

İsim ve Tanım

"Oğuz" kelimesinin en yaygın ve güvenilir kabul gören kökeni, Türkçe'de "ok" (boy/kabile) kelimesinin çoğulu olan "okuz"'dan türemesidir. Buna göre "Oğuz", "kabileler birliği" anlamına gelir.

Oğuzlar'ın erken izleri, Orhun Yazıtları'nda geçen ve daha geniş bir Türk topluluğunu ifade eden Dokuz Oğuzlar gibi isimlerle ilişkilendirilir.

8. yüzyılda, Uygurların Karluk müttefikleriyle yaşadıkları çatışmalar sonrasında Jetisu (Yedisu) bölgesinden batıya doğru göç etmeye başladılar. 9. yüzyılda Aral Gölü civarındaki bozkırlara yerleşerek Sır Derya (Seyhun) nehrinin orta ve aşağı boylarında güçlü bir varlık gösterdiler.

OĞUZ YABGU DEVLETİ (M.S. 750-1055)

Oğuzlar, bu yeni yurtlarında, başlarında "Yabgu" unvanını taşıyan hükümdarların bulunduğu Oğuz Yabgu Devleti'ni kurdular.

Devletin kışlık başkenti Sır Derya kıyısındaki Yenikent (Yangikent) idi.

Büyük çoğunluğu göçebe bir hayat sürerek hayvancılıkla uğraşıyorlardı, ancak Yenikent gibi merkezlerde yerleşik Oğuzlar ve diğer yerli unsurlar da yaşıyordu.

10. yüzyılda Hazar Kağanlığı'nın yıkılmasında Kiev Knezliği ile ittifak kurarak önemli bir rol oynadılar, bu da bölgedeki siyasi güçlerini artırdı.



OĞUZ BOYLARI TEŞKİLATI VE YAPISI

Oğuz sosyal ve idari teşkilatı, Türk geleneklerine uygun olarak ikili bir yapıya sahipti.

Bozoklar ve Üçoklar

Destanlara ve tarihî kaynaklara göre (Kaşgarlı Mahmud'un Divan-ı Lügati't-Türk'ü ve Reşidüddin'in Camiü't-Tevarih'i), Oğuzlar, efsanevi ataları Oğuz Han'ın 6 oğlu ve onların dörder oğlundan oluşan 24 boy (Kaşgarlı'da 22 boy) şeklinde organize olmuştu. Bu boylar iki ana kola ayrılırdı:

Ana Kol	Oğuz Han'ın Oğulları	Boy Sayısı	Boy Adlarından Örnekler	Boyların Önemli Rolü
Bozoklar (İç Oğuz)	Gün Han, Ay Han, Yıldız Han	12	Kayı (Osmanlılar), Bayat (Dulkadiroğulları), Afşar (Avşar)	Hanlık soyunun çıktığı ve sağ kanadı oluşturan boylar.
Üçoklar (Dış Oğuz)	Gök Han, Dağ Han, Deniz Han	12	Kınık (Büyük Selçuklular), Salur, Eymür, Çepni	Yardımcı kolu oluşturan ve daha sonraki dönemlerde güçlenen boylar.

Önemli Oğuz Boyları ve Kurdukları Devletler

Boy Adı	Anlamı	Kurduğu Önemli Hanedan/Devlet
Kınık	"Kıymetli, nerede bulunsa muteber"	Büyük Selçuklu İmparatorluğu
Kayı	"Sağlam, berk"	Osmanlı İmparatorluğu
Afşar (Avşar)	"Çevik, avcılığa düşkün"	Afşar Hanedanı (İran)
Bayat	"Devletli, nimeti bol"	Dulkadiroğulları Beyliği (Anadolu), Kaçar Hanedanı (İran)
Salur	"Kılıç sallayan"	Karaman Beyliği (Anadolu), Salgurlular (İran)

BATIYA GÖÇ VE İSLAMLAŞMA

Türkmen Adının Ortaya Çıkışı

10. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Oğuzlar arasında İslamiyet yayılmaya başladı. İslamiyet'i kabul eden Oğuzlar, inanışlarını koruyan ve batıya göç eden diğer Oğuzlardan ayırt edilmek için Arap ve Fars kaynaklarında "Türkmen" adıyla anılmaya başlandı.

Selçuklu Göçü ve Büyük İmparatorluklar

11. yüzyılın başlarında, Oğuz Yabgu Devleti'ndeki siyasi istikrarsızlık ve otlak sorunları nedeniyle büyük bir Oğuz kitlesi (Türkmenler), Kınık boyunun liderleri olan Selçuk Bey'in torunları Tuğrul ve Çağrı Beyler önderliğinde güneye, Maveraünnehir ve Horasan'a göç etti.

• Selçuklu Yükselişi: 1040 yılında Gazneliler'i Dandanakan Savaşı'nda mağlup eden Selçuklular, Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nu kurarak Hazar'dan Akdeniz'e, Orta Asya'dan Pers Körfezi'ne uzanan devasa bir imparatorluğa imza attılar.

• Anadolu'nun Kapısı: 1071 yılında Malazgirt Zaferi ile Doğu Roma (Bizans) ordularını yenen Selçuklu Oğuzları, Anadolu'nun kapılarını Türklere açtı ve Anadolu'nun fethini ve Türkleşmesini başlattı.

• Diğer Kollar: Bu büyük göç dalgasının bir kolu (Bizans kaynaklarında Uzlar), Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a kadar ilerleyerek farklı bir yayılım gösterdi.

Anadolu, Azerbaycan ve Osmanlı

Anadolu'ya yerleşen Oğuz kitleleri, Selçuklu Devleti'nin dağılmasından sonra Anadolu beyliklerini kurdu. Bu beyliklerden Bozok koluna bağlı Kayı Boyu'ndan çıkan Osmanlı Beyliği, kısa sürede büyüyerek asırlar boyu üç kıtada hüküm süren Osmanlı İmparatorluğu'nu kurdu.

Oğuzlar, yalnızca devlet kurmakla kalmayıp, "Dede Korkut Kitabı" gibi destanlarla dillerini, geleneklerini ve kültürel kodlarını da sonraki nesillere aktararak Türk dünyasının temel kültürel zeminini oluşturdular. 13. yüzyıldan sonra "Oğuz" adı yerini büyük ölçüde "Türkmen" ve Batı'da "Türk" kelimesine bırakarak günümüz Türk uluslarının ana çekirdeği haline geldiler.

Oğuzların bu uzun ve destansı yolculuğu, Orta Asya'nın bozkırlarından başlayıp, Yakın Doğu'nun ve Anadolu'nun kaderini değiştiren, modern Türk kimliğinin oluşumunda kilit rol oynayan bir tarihî mirastır.