Türk musikisi eser formları - 12

Abdülkadir Töre'nin tesbitlerine dayanarak mi'râciyyenin notalarını yayımlayan M. Ekrem Hulûsi Karadeniz, durak şeklinde ve usulsüz okunan eseri usule sokma gayreti yüzünden Suphi Ezgi'nin notalarının yanlış olduğunu ileri sürmüştür. Bu neşirde unutulan nevâ hânesinin güftesi tevşîhiyle beraber yer almaktadır. Mi'râciyyenin sadece metni, kenarlarında her bahrin makamı gösterilmek suretiyle devrin Sa'diyye şeyhlerinden Ali Galib Efendi tarafından Mi'râcü'n-nebî aleyhisselâm adıyla yayımlanmıştır (İstanbul 1310). Latin harfli ilk neşri yapan Sadettin Nüzhet Ergun'un da bazı yanlışlıklardan kurtulamaması, Arapça ve Farsça kısımların okunuşunu vermemesi bir edisyon kritik ihtiyacını hâlâ sürdürmektedir.

Abdülbâki Ârif Efendi'nin mi'râciyyesinin de XVIII. yüzyıl bestekârlarından Niznâm (Tiznâm) Yûsuf Çelebi tarafından bestelendiği ve İstanbul'da Eyüp Sultan Türbesi'nde okunduğu kaydedilmektedir; ancak eser zaman içinde unutulmuştur. Edirne Müftüsü Mehmed Fevzi Efendi'nin eserinin de besteli olarak okunduğu metindeki tevşîh ve mi'rac konulu ilâhiler, manzumenin sonuna ilâve edilmiş bulunan duadaki ifadeler yanında Cemalettin Server Revnakoğlu'nun verdiği bilgilerden anlaşılmakla birlikte notası elde değildir.

Nâyî Osman Dede'nin mi'râciyyesi mi'rac kandilinde veya ertesi gün cami, mevlevîhâne ve tekkelerden başka diğer bazı yerlerde de icra edilirdi. Namazın ardından bir hâfız İsrâ sûresinin baş kısmını okur. Fâtiha'dan sonra iki mi'rachan birbirine bitişik iki kürsüye çıkarak eseri müştereken icraya başlar. Bu sırada kürsülerin altında oturan zâkirler her mısraın nihayetinde "sallû aleyh" ibaresini makamına göre topluca söyler. Altıncı bahrin her mısraının sonunda ise "minna's-salât" ibaresi terennüm edilir, münâcât hânesinde de "ıkbel yâ mücîb" terennümü tekrarlanırdı. Ayrıca her bahirden önce o bahre mahsus tevşîhler zâkirlerce okunurdu. Münâcât kısmı icra edilirken dinleyicilere gül suyu serpilir, mi'racda Hz. Peygamber'e sunulan içecekleri temsilen şerbet ve süt ikram edilir, mevlid törenlerinde olduğu gibi şeker dağıtılırdı. Mi'râciyye tamamlanınca genellikle Necm sûresinin mi'raca dair kısmından veya Bakara sûresinden bir aşr-ı şerif okunur, mi'rac duası ile tören biterdi (örnek bir dua metni için bk. Mevhibetü'l-Vehhâb, İstanbul 1289, s. 85). Aşçı İbrâhim Dede'nin hâtıralarında yer alan (Koçu – Akbay, s. 62-63), 1867 yılında Erzincan'da mi'rac kutlamalarıyla ilgili bilgiler bu geleneğin Anadolu'ya da ulaştığını göstermektedir. Vakıf kayıtlarından mi'râciyye okunması için özel vakfiyelerin tanzim edildiği anlaşılmaktadır. Nitekim 1189 (1775) tarihli vakıf kaydında Bayramiyye tarikatına bağlı Himmet Efendi Tekkesi'nde bir mi'râciyye yazılıp bestelenerek mi'rac kandilinde okunması için tahsisat ayrıldığı belirtilmektedir. Bursalı Safiye Hanım'ın bu konudaki vakfiyesi 1888 tarihlidir (Kara, VII/7 [1998], s. 38). Sultan Reşad tarafından Yenikapı Mevlevîhânesi'nde mi'râciyye okunması için vakıf yapıldığı da bilinmektedir.

Tekkelerin kapatılmasından sonra mi'râciyye ilk olarak 12 Mayıs 1951'de Aziz Mahmud Hüdâyî Âsitânesi'nde İsmail Gavsi Erkmenkul, Hopçuzâde Mehmet Şakir Çetiner, Hâfız Hasan Hilmi Başaranel ve arkadaşları tarafından okunmuştur. Son mi'râciyyehan Şakir Çetiner ve arkadaşları, Vakıflar İdaresi'nin ilgisizliğine rağmen mi'râciyye vakıflarını 1980'li yıllara kadar yaşatmaya çalışmışlar ve İstanbul'da Sümbül Efendi Camii'nde Kazasker Mehmed Süedâ Vakfı adına, Tophane'de Kādirîhâne Camii'nde (eski Kādirî Âsitânesi) Rifat Mehmed Paşa ve İsmail Gavsi Efendi vakıfları, Bursa'da İbrâhim Paşa Camii'nde Safiye Hanım Vakfı gereği mi'râciyye okumayı sürdürmüşlerdir.

Şakir Çetiner'in vefatından sonra düzenli biçimde mi'râciyye okunuşuna pek rastlanmamaktadır. Ahmet Hatipoğlu, ilk defa sazların iştiraki ve kadın erkek sanatçılardan oluşan korosuyla birlikte Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın vefatı üzerine mi'râciyyenin tamamını radyo ve televizyonda icra etmiş, ayrıca kasetini hazırlayarak yayımlamıştır (İstanbul 1992). Eserin bir bahri tevşîhiyle beraber yine ilk defa 2004 yılı mi'rac kandilinde Fâtih Camii'nden yayımlanan mevlid töreninde okunmuştur.

Türk din mûsikisinde mi'râciyye okumak ayrı bir tavır kabul edildiğinden mi'rachanlık önemli bir icra tavrı olarak gelişmiştir. Yukarıda zikredilenler dışındaki birçok mi'râciyyehan arasında Uncuzâde Mehmed Emin Efendi, Hamâmîzâde İsmâil Dede, Mutafzâde Ahmed Efendi, Hüseyin Fahreddin Dede, Enderunlu Hacı Nâfiz Bey, İmrahorlu Arap Sâlih, Durak Hazinesi Nakşî Efendi, Hakkâk Hâfız Abdi Efendi, Selâmi Efendi Tekkesi şeyhi Ahmed Muhtar Efendi, Neyzen Emin Dede, İbrâhim Halil (Erkal), Zekâizâde Hâfız Ahmet (Irsoy) önde gelenlerdir (diğer isimler için bk. Akar, TK, XXIV/278 [1986], s. 374-379).

Dinî mûsikide mi'rac ilâhileri ayrı bir grup oluşturacak kadar zengindir. Bunlara ait güftelerin bir kısmı mi'râciyyelerden alınmış, bir kısmı da sadece bu maksatla yazılıp bestelenmiştir. Bu eserlere Yûnus Emre'nin acem makamında tevşîh olarak bestelenmiş on altı beyitlik şiiri (notası için bk. Töre, İlâhîler, VIII, 106-107), Fuzûlî'nin Tanbûrî Aziz Efendi'nin hümâyun makamında tevşîh olarak bestelediği gazeli (notası için bk. Şengel, İlâhîler, IV, 86-87), Nazîm'in Şikârîzâde Ahmed Efendi tarafından arazbâr makamında tevşîh olarak bestelenen şiiri (notası için bk. Töre, İlâhîler, VIII, 144-145), Neccârzâde Rızâ'nın Hopçuzâde Şâkir'in sabâ makamında bestelediği (notası için bk. a.g.e., IX, 183-184), ayrıca uşşak ve dügâh-ı kadîm makamında bestelenmiş (notası için bk. Şengel, İlâhîler, II, 56-57) manzumesi, İzzettin Hümâyi Bey'in güftesi kendisine ait hüzzam mi'rac ilâhisi, Zekâizâde Hâfız Ahmet'in rast ilâhisi (notası için bk. a.g.e., IX, 171) örnek gösterilebilir.

Minyatür. İslâm ve Türk minyatür sanatında mi'rac minyatürleri ayrı bir grup teşkil edecek zenginlikte olup daha çok mi'racnâme adıyla anılmaktadır. Bunlar siyer-i nebî, kısas-ı enbiyâ ve mi'racnâmelerle Reşîdüddin'in Câmiʿu't-tevârîḫ'i gibi eserlerde, ayrıca içinde mi'râciyye bulunan divan, hamse ve mesnevilerde, acâibü'l-mahlûkāt ve falnâmelerde yer almaktadır. Hint bölgesinde Hz. Ali'nin hayatına dair Ḫâvernâme ve Ḥamle-i Ḫayderî gibi kitaplarda da mi'rac konulu minyatürlere rastlanmaktadır.

Mi'rac minyatürlerinin şekillenmesinde sanatkârın konuyla ilgili hadisleri anlayış ve yorumlayışından kaynaklanan şahsî değerlendirmeleri yanında devrin ve bölgenin kompozisyon, resim, şekil, nakış ve renk anlayışının da etkisi vardır. Bu sebeple İran, Arap, Hint ve Türk minyatür üslûplarının mi'rac minyatürlerine en belirgin şekilde yansıdığı görülmektedir. Bilhassa Türk ve İranlı minyatür ustalarının yaptığı mi'rac minyatürlerinin, XIV. yüzyıldan bu sanatın en gelişmiş örneklerinin ortaya konulduğu XVIII. yüzyıla kadar daha büyük bir itina ile üslûplaştırılarak resmedildiği, Arap geleneğinde ise genellikle belgesel bir anlayışla hareket edilmesi neticesinde nisbeten zevksiz örneklerin ortaya konduğu söylenebilir. Sünnî çevrelerde Hz. Peygamber'in yüzü çok defa peçe ile (nikāb) örtülürken İran ekolüne bağlı minyatürlerde bu hususa fazlaca riayet edilmemesi de önemli bir farklılıktır. Ayrıca minyatürlerde en çok resmedilen burakın Şiî geleneğinde arslan kuyruklu oluşu ve aynı sahnede Hz. Ali'yi temsil eden bir arslan resmedilmesi, Resûl-i Ekrem'in elindeki yüzüğü bu arslana uzatarak ona nişan göstermesi (Dehlevî, Ḫamse [Ḫüsrev ü Şîrîn], Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 377, vr. 45^a) dikkat çeken bir özelliktir.