Tel Kırma: Bartın'ın göz nuru, çeyizin zarafeti

Tel kırma, Türk el sanatlarının en zarif ve özgün dallarından biridir. Genellikle Bartın İşi olarak anılan bu geleneksel nakış tekniği, adını, kullanılan metalik teli makas kullanmadan, özel bir teknikle el yardımıyla kırarak koparılmasından alır. Yüzyıllardır Anadolu kadınlarının el emeğiyle yaşattığı tel kırma, ince bir zarafetin ve büyük bir sabrın eseridir.

TARİHÇE VE KÖKEN

Tel kırma sanatının kökeni, eldeki verilere göre 17. veya 18. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Bu sanat, en parlak dönemini ve karakteristik formunu özellikle Batı Karadeniz'deki Bartın ilinde bulmuş ve geliştirmiştir. Öyle ki, Türkiye genelinde bu işleme Bartın İşi adıyla özdeşleşmiştir.

Bartın'da, özellikle gelinlik çağdaki genç kızların çeyizlerinin vazgeçilmezi olmuş, bir gelinin maharetini ve ailesinin varlığını gösteren en değerli parçalar arasında yer almıştır. Eskiden Bartın'da gelinlerin yüzüne, tel kırma işiyle süslenmiş bir tül örtme geleneği de bulunmaktaydı. Bu kültürel önem, Bartın'ın 2009 yılında "Coğrafi İşaret Tescil Belgesi" almasıyla resmiyet kazanmıştır.

TEKNİK VE MALZEME ÖZELLİKLERİ

Tel kırma, temelde artı ("+") veya çarpı ("x") şeklindeki dikişlerin kumaşın iplikleri sayılarak (hesap işi mantığıyla) tekrar etmesiyle oluşturulur.

• Tel: İşlemede kullanılan temel malzeme, altın, gümüş veya bakır gibi madenlerden yapılan yassı, ince metalik tellerdir. Bu teller, görünüş ve genişlik açısından gelin teline benzer. Tırnaklar arasında hafifçe yukarı-aşağı bükülerek koparılır, bu "kırma" eylemi tekniğe adını verir.

• Kumaş: İşleme genellikle iplikleri kolayca sayılabilen, seyrek dokunmuş tül, keten, grepdemur, ipek veya yerel dokuma kumaşlar üzerine uygulanır.

• İğne: Tel kırmaya özel, kısa, baş kısmı geniş ve uca doğru incelen, tülün deliklerinden kolayca geçebilen özel bir iğne kullanılır.

• Çalışma Yöntemi: Kumaş, gerginliği sağlamak için kasnak veya gergefe gerilir. Tel, özel iğne yardımıyla kumaşa işlenir ve desene göre art arda sıralanır veya serpilir.

Bartın işi tel kırmayı diğer yörelerdeki tel işi tekniklerden ayıran en önemli özellik, Bartın'da tüm desenin bu artı (+) şeklinde, tamamen telle kaplanmasıdır.

MOTİFLER VE DESENLER

Tel kırmada kullanılan desenler çoğunlukla doğadan esinlenmiştir. En sık rastlanan motifler şunlardır:

• Bitkisel Bezemeler: Gül, lale, karanfil gibi çiçek motifleri, kıvrımlı dallar ve yapraklar.

• Hayvansal Figürler: Sinek, kelebek, bal arısı gibi figüratif motifler.

• Geometrik Bezemeler: Baklava, yıldız, dörtgen gibi formlar.

Desen kaynakları olarak geleneksel Bartın işlemeleri, kilim desenleri, dantel ve kanaviçe (goblen) desenlerinden faydalanılır.

KULLANIM ALANLARI

Tel kırma, geçmişte ve günümüzde geniş bir kullanım alanına sahiptir;

• Ev Tekstili: Başörtüsü ve gelin yüz örtüleri, masa örtüleri, sehpa ve fiskos örtüleri, yatak örtüleri, çarşaf ve kırlentler.

• Aksesuar ve Giyim: Şallar, fantezi giysiler, gece çantaları, kemerler, hatta modern takı tasarımları (küpe, kolye, bilezik) ve abiyelerde zarif bir detay olarak kullanılır.

• Dekorasyon: Dekoratif kutular, abajurlar ve panolar.

Günümüzde tel kırma, geleneksel kimliğini korurken, moda ve ev dekorasyonundaki modern trendlere de uyum sağlayarak varlığını sürdürmektedir. Sanat atölyelerinde ve halk eğitim merkezlerinde verilen kurslarla bu değerli miras, gelecek nesillere aktarılmaya devam etmektedir.