Çanakkale sonrası

10 Aralık 1915 tarihinde hastalığı nedeniyle Çanakkale'deki görevinden ayrılan Mustafa Kemal, yerine vekil olarak Fevzi Paşa'ya (Çakmak) bırakır. İstanbul'a gelir. 10 gün sonra İngiliz ve Fransızlar Çanakkale'den kaçar. 
İstanbul'da Osmanlı devlet adamlarını ziyaret ederek bilim, teknik, sanat ve olaylar yönünden ülkesi için, milleti için konuşulması gereken ölüm kalım sorunları için düşüncelerini anlatır. Fakat dinleyen olmaz. O da Sofya'da askeri ataşe iken yarım kalan işlerini bitirmek için Sofya'ya döner. Sofya'da askeri ataşe iken 28 Temmuz 1914'te 1. Dünya Savaşı başlayınca koşarak vatanına ve milletine hizmete girmiş ve bir devletin tarihini değiştirmiştir. 
Sofya'da iken Edirne'de bulunan 16. Kolordu Komutanlığı'na atandığı bildirilir. 14 Ocak 1916'da Karaağaç'a gelerek kolordunun komutanlığını eline alır. Bir süre sonra 27 Şubat 1916'da kolordusuyla beraber Doğuya hareket etmesi emredilir. Yoldayken 1 Nisan 1916'da generalliğe yükseltilir. 14 Nisan 1916'da Silvan'da göreve başlar. 
Bu arada Ruslar, Doğu cephesinde Erzurum, Muş ve Bitlis'i ele geçirmişlerdir. Mayıs ayında Siirt'e gelen  Mustafa Kemal, temmuz ayında Rusların saldırısına uğrar. Muş ovasını iyi tanıdığından yaptığı manevrayla Ruslardan 7 Ağustos'ta Muş'u ve ardından Bitlis'i geri alır. Düşman bozgun halinde Muş'un 20-30 km kuzeyine çekilse de 2. Ordu'nun yarısı cepheye gelemediğinden son darbeyi vuramaz. Fakat 2. Ordu'nun yok olmasını önler ve Rusların elinden kurtarır. Erzurum'u geri alamamışsa de Rusların ilerleyişini durdurmuştur. Bundan sonra Doğu illerini denetlemeye başlar. Bitlis, Siirt, Diyarbakır, Van?
18 Mart 1917'de asil olarak 2. Ordu komutanlığına atanır. Artık tümgeneral olmuştur. O yıl Rusya'da devrim patlak verir ve çatışmalar sona erer. Bu arada Filistin ve Bağdat üzerine yapılacak büyük çapta seferler için Yıldırım Orduları Grubu adı altında bir ordular grubu kurulmuş ve başına da Alman Genelkurmay Başkanı General Falkenhayn atanmıştır. Bu durum komutanlar arasında tartışmaya neden olur. Mustafa Kemal, Falkenhayn karşı olduğunu, ülkenin durumunu ve çözümü Enver ve Talat Paşa'lara bildirir. Fakat Enver Paşa, Mustafa Kemal'e değil, Almanlara güvenmektedir. Bu yüzden Mustafa Kemal, ordu kumandanlığından istifa eder. Çünkü Çanakkale'de Liman Von Sanders ile yaşananlar büyük ders olmuştur. Ayrıca Alman sömürgesi olmak istememektedir Mustafa Kemal. Hiçbir makam ve hiç kimseden çekinmeden yaptığı uyarılar sonucunda, ortamdan uzaklaştırılarak veliaht Vahdettin ile Almanya gezisine gönderilir. Burada Vahdettin ile yakınlaşma fırsatı bulsa da kişiliğine uygun bulmaz. Dönüşte böbreklerinden rahatsızlanır ve Viyana'ya tedaviye gider. Döndüğünde Vahdettin padişah olmuştur ve Halep'e tayin edilir. Halep'e tayini, sürekli ülkenin durumu ve çözümü üzerine her yerde uyarılar yapması ile ilgilidir. 
Halep'te orduyu ve ortamı düzenlemeye çalışırken İstanbul'dan Mondros Antlaşması'nın imzalandığı haberi ve ordusunun da antlaşma koşullarına göre görevlerini yerine getirmesi emri gelir ki bundan sonrası Kurtuluş Savaşı hazırlıklarıdır.