Dede Korkut: Türk dünyasının bilge atası ve ozanı

Dede Korkut, tarihi bir şahsiyetten ziyade, Oğuz Türklerinin ortak atası, bilgesi ve manevi rehberi olarak kabul edilen efsanevi bir figürdür. Tam adı Korkut Ata'dır.

Kimliği ve şahsiyeti

Dede Korkut, hikâyelerde üç temel kimlikle karşımıza çıkar:

Bilge ve akıl hocası: Hikâyelerde genellikle olayların düğümlendiği, kriz anlarında ortaya çıkan, hem beylere hem de halka yol gösteren, geleceği gören bir aksakal (yaşlı ve bilge kişi) olarak tasvir edilir. Oğuz beyleri, en önemli kararlarını ona danışır.

Ozan (Kopuzcu): Olaylar bittikten sonra sahneye çıkar. Kopuzuyla çalar, boy boylar, soy soylar. Hikâyeleri şiirsel bir dille nazma döker ve bu sayede yaşanan destansı olayları hem tarihe hem de sonraki nesillere aktarır. O, destanların hem şahidi hem de kaydedicisidir.

Hüküm sahibi: Yeni doğan çocuklara isim koyma yetkisi, hanlara ve beylere töre (yasa) ile ilgili hükümler verme yetkisi ona aittir. Bu, onun sadece bir sanatçı değil, aynı zamanda hukuki ve dini otorite olduğunu da gösterir.

Unutulmamalıdır ki: Dede Korkut, bir din adamı, bir ozan ve bir bilgeyi tek bir şahsiyette birleştirir. Hayatının 9. ve 11. yüzyıllar arasında geçtiği tahmin edilmekle birlikte, Oğuzların Orta Asya'dan Anadolu'ya göç hareketlerinin her aşamasında var olan bir "arketip" (ilk örnek) figürdür.



Dede Korkut Hikâyeleri: Eserler ve tarihçesi

Dede Korkut'un esas mirası, günümüze ulaşan ve onun adıyla anılan destanlardır: Kitab-ı Dede Korkut Alâ Lisan-ı Taife-i Oğuzhan (Oğuz Boyunun Dilinde Dede Korkut Kitabı).

Hikâyelerin ortaya çıkışı ve içeriği

Bu eser, temelde Oğuzların yaşamını, kültürünü, inançlarını ve kahramanlıklarını anlatan destansı hikâyelerden oluşur.

Sözlü Gelenek Aşaması (9. - 11. Yüzyıl): Hikâyeler ilk olarak sözlü gelenekte doğmuş ve Dede Korkut gibi ozanlar aracılığıyla nesilden nesile aktarılmıştır. Bu dönemde Oğuzlar, henüz yerleşik hayata tam geçmemiş, göçebe/yarı göçebe bir yaşam sürmektedir. Hikâyeler, bu yaşamın zorluklarını, komşu boylarla (iç düşmanlar) ve kâfirlerle (dış düşmanlar) yapılan savaşları konu alır.

Yazıya Geçirilme Aşaması (14. - 15. Yüzyıl): Destanlar, sözlü ortamda yüzlerce yıl yaşadıktan sonra, muhtemelen Akkoyunlu ve Karakoyunlu beylikleri döneminde, Doğu Anadolu (Erzurum, Bayburt) ve Azerbaycan coğrafyasında yazıya geçirilmiştir. Bu coğrafya, destanlardaki olayların geçtiği mekânlarla (Bayburt Hisarı, Dicle Nehri vb.) büyük ölçüde örtüşür.



Eserler

Dede Korkut Kitabı, bir Mukaddime (giriş) ve genellikle 12 destansı hikâyeden oluşur (son yıllarda bulunan yeni nüsha ile sayı artmıştır, ancak klasik eser 12'dir).

Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu: Oğuzlarda çocuksuzluğun utanç kaynağı olması teması ile başlar. Boğaç Han'ın adını, babasıyla savaşarak kazanması, isim alma törenini ve ataerkil yapıyı gösterir.

Kam Büre Oğlu Bamsı Beyrek Boyu: Destanlardaki en popüler hikâyedir. Bamsı Beyrek'in sevgilisi Banu Çiçek'i kazanmak için gösterdiği kahramanlıklar ve tutsaklık dönemi anlatılır. Evlilik öncesi zorlu sınavları ve Bozkır aşk geleneğini yansıtır.

Duha Koca Oğlu Deli Dumrul: Eserdeki en derin felsefi hikâyedir. Dumrul'un Allah'a kafa tutması ve Azrail'le mücadelesi, sonunda kendi canı yerine anne ve babasının canını vermeye gönüllü olmaması, ancak eşinin fedakârlığı ile kurtulması; Aşkın fedakârlığı...

Salur Kazan'ın Evinin Yağmalanması: Başkahraman Salur Kazan'ın, gafil avlanarak ailesini ve yurdunu kaybetmesi ve ardından düşmandan intikam alması anlatılır. Gaza ruhu ve aile kurumunun kutsallığını vurgular.



Hikâyelerin gündeme gelmesi ve nüshaları

Dede Korkut Hikâyeleri'nin modern bilim dünyasında gündeme gelmesi, onun kaybolmuş bir miras olmaktan çıkıp, tüm Türk dünyasının ortak kültürel hazinesi olarak tescillenmesini sağlamıştır.

Nüshaların keşfi

Eser, uzun yıllar boyunca yazılı olarak bilinmiyordu. 19. yüzyılın başlarında, iki temel el yazması nüshanın bulunması ile bilim dünyası için adeta bir dönüm noktası oldu:

Dresden Nüshası: Alman oryantalist H.O. Fleischer tarafından 1815 yılında Dresden Kraliyet Kütüphanesi'nde keşfedilmiştir. Bu nüsha, eserin ana kaynağı olup, bir mukaddime ve on iki boyu içerir.

Vatikan Nüshası: Ettore Rossi tarafından Vatikan Kütüphanesi'nde bulunmuştur. Bu nüsha, Dresden nüshasına göre daha kısadır ve yalnızca altı boyu içermektedir.

En son gündem: Türkistan Nüshası

2018 yılında, Kazakistan'da (Türkistan) yeni bir Dede Korkut nüshasının bulunması, uluslararası alanda büyük yankı uyandırmıştır. Bu yeni nüsha, klasik hikâyelerden farklı, daha önce bilinmeyen 13. bir hikâyeyi içermesi nedeniyle eserin coğrafi ve kültürel kapsamını genişletmiştir.

Sonuç olarak: Dede Korkut Hikâyeleri; İslam öncesi Türk mitolojisinin izlerini taşıyan, yer yer İslami unsurlarla bezeli, destan geleneğinden halk hikâyeciliğine geçişin en yetkin örneğidir. Bu eşsiz eser, Prof. Dr. Fuat Köprülü'nün dediği gibi, "Türk edebiyatının tümünü bir kefeye koysanız, diğer kefeye de Dede Korkut'u koysanız, yine de Dede Korkut ağır basar" nitelikte, paha biçilmez bir kültürel hazinedir.