Her şeyin öznesini unutunca

İnsana dair bütün büyük kırılmalar, özneyi yanlış seçmekten başlıyor. Hayatı "ben"in, "piyasanın", "algının" etrafında döndürdüğümüzde; bilimin, tekniğin, eğitimin, hatta sanatın bile bizi iyileştirmeye yetmediğini görüyoruz. Çünkü özne yanlış kurulduğunda, en gelişmiş araçlar bile insanın iç boşluğunu büyütmekten başka bir işe yaramıyor. Bugünün yalnız, yorgun ve yönsüz insanını anlamak için önce şu hakikati hatırlamak gerekiyor: Her şeyin öznesi Allah'tır. Bu cümle, sadece teolojik bir hüküm değil; insanın varoluş ayarını yeniden yapan bir mihverdir.

Prof. Dr. Haydar Baş'ın yıllar önce yaptığı şu tespit, çağımıza ayna tutuyor:

"Her şeyin faili, öznesi Allah… Eğer onu bir tarafa koyarsan, bu ilahın yeryüzünde hiçbir işi yok."

Bu söz, modern bilincin en derin açığını gösteriyor. Allah'ı sadece "var" kabul edip hayatın dışına itiyoruz. Oysa Kur'an'ın dili şudur: "İkinin üçüncüsü O'dur." Yani insan-insan ilişkisinin, insan-eşya ilişkisinin ve insan-kendi ilişkisi'nin merkezinde hakem olan bir Allah tasavvuru. Hakemliği nasıl bileceğiz? Cevabı da verilmiş: Kur'an ve sünnet ile; ve "bildiğinle amel ettikçe bilmediğini öğreten" ilahî terbiyeyle. Bu yüzden "din", tarihin herhangi bir döneminde lüks değil, insanı insan yapan asli kurumdur.

Bugünün büyük hastalığı, özgürlük diye nefsin tasarrufuna girmemizdir. "Hür" bildiğimiz insan, çoğu zaman arzularının esiridir. Haydar Hoca şöyle der:

"Hür dediğin insan, o duyguların esiridir… Ya hayvanî duyguların esiriyiz yahut ruhanî duyguların."

Bu keskin ayrım, ruhu yoran büyük tartışmaları sadeleştirir: İnsanın gerçek özgürlüğü, ruhanî yüceliş anlarında tecrübe ettiği, "kalbin ayaklarıyla yürüdüğü" o andır. İbadet, zikir, iyilik ve infak; hepsi insana bu iç hürriyeti kazandırmak için vardır. Yolda bir taşı kenara almak bile "kuluna razı olan Rabbin sesi"ne dönüşür; yeter ki niyet Allah rızası olsun.

Tam da burada "niyet" meselesi bütün hayatı yeniden çerçeveler. Niyet, aynı eylemi ya ibadete ya da putperestliğe dönüştürür. Dünya, Allah'a yürüyüşün zemini olarak kabul edildiğinde; çalışma, üretme, kazanma ibadete dahildir. Ama niyet Allah'tan kopup mala yöneldiğinde, dünya kocaman bir put olur. İki insan da çalışır; birinin emeği vuslata taşır, ötekininki zillete. Fark, maksatta gizlidir.

Bir başka önemli çerçeve de imtihan idrakidir. "Aldığımız her nefeste imtihan var." İmanın ve İslâm'ın şartları, Kur'an'ın bütününü işaret eden birer ana başlık gibidir; insanın her hali bu haritanın içindedir. Bu idrak, hayatı rasgelelikten çıkarır; sorumluluk duygusunu diri tutar. Çünkü insan, anlamı kaybettiğinde sorumluluğu da terk eder; nefsin esiri olan için kolay olan, mesuliyeti başkasına yüklemektir.

Peki bunca yüksek ölçünün arasında düşen insan ne olacak? İşte metnin en kuşatıcı mesajı burada gelir: Rahmet.

"Hiçbir insanın günahı, Allah'ın rahmetini aşamaz."

Bu cümle, kırılan kimliği onaran cihazdır. Dönüşün önü açıktır; ümit kesmek haramdır: "La taknetu min rahmetillah." Kimi gençlikten beri o kapıdadır; kimi ömrünün bir virajında doğrulur. Değerli olan, yönü doğrultmak ve yürümektir.

Bugünün gerçeği şu: Teknolojiyle güçlendik; ama özne olarak Allah'ı hayatımızdan çekince, güç bizi insan kılmadı. Eğitimi programla doldurduk; fakat "insan modeli"ni unuttuk. İnancı ritüele hapsettik; ruhu besleyemedik. Sonra da modern insanın kaybettiği şeyi "Tanrı" sanıp tartıştık. Oysa kaybettiğimiz, kendimizdik. Kendimizle bağ kurmanın yolu ise Allah'la bağ kurmaktan geçer.

Son söz: İnsanın gerçek hürriyeti, Allah'la beraber olma bilincidir. Niyetimizi rızasına bağladığımızda çalışma ibadet olur; kalp ayaklarıyla yürüdüğümüzde dünya yol olur. Ve evet, düşeriz; ama rahmet bizi kaldırır. Asıl mesele, özneyi düzeltmek: Her şeyin öznesi Allah'tır. Bu hakikati merkeze almayan hiçbir proje, insanı iyileştirmez; sadece araçları artırır. İnsanı iyileştirmek ise özneyi doğru kurmakla başlar.