George W. Bush'un 2003'te dış politikasının temel bileşeni ilan ettiği, göreve ikinci kez seçilmesinden beri de daha fazla öne çıkardığı "İstikrar ve işbirliği adına demokrasi düşmanlarına göz yummama" ilkesi Özbekistan'da kritik bir sınavdan geçiyor. "Dostum olan despot bin yaşasın" diye özetlenebilecek tavrın artık terkedildiğini defalarca söyleyen Bush, bu değişikliğin gereğini ABD'ye çeşitli askeri kolaylıklar sağlayan İslam Kerimov'a karşı yapabilecek mi? Özbek diktatör bu açıdan tek turnusol değil tabii; başka sicili kara Washington dostları da var. Ve doğrusu, Suudi kraliyet ailesinden Mısır lideri Hüsnü Mübarek'e kadar bir dizi "dost" son dönemde ABD'nin artan reform baskısıyla karşı karşıya. 12-13 mayıstaki Andican olayları ise, Kerimov'un kaderi ile Bush'un inandırıcılığını birbirine bağladı. Olaylara ilk tepkisinde, Kerimov'un emriyle yapılan kıyıma sesini fazla yükseltmeyen ABD, geçen hafta üslubunu sertleştirdi ve olayların içyüzünün anlaşılması için çok taraflı girişim başlattı.Washington'un tutumuKonu, ABD Kongresi'ndeki bir özel oturumda tartışıldı; ABD Dışişleri, AB ve AGİT temsilcilerini toplayarak Taşkent'e karşı ortak tavır arayışına girdi; Pentagon, Özbekistan'daki olası senaryoları incelemeye aldı. Bu gelişmeler ışığında, Washington'ın Özbekistan muhasebesi şöyle özetlenebilir:1. Kerimov ile ilkin Clinton döneminde Usame bin Ladin'e karşı işbirliği amacıyla yakınlaşan ABD, 11 Eylül sonrasında, eski bir Sovyet üssünü kendisine tahsis eden Özbek liderine iyice ısındı. Bush yönetimi, Afganistan operasyonunda bu üssü kullandı; Özbekistan'da dinleme istasyonları kurdu; casus uçaklarını buradan havalandırdı. Karşılığında Özbekistan'a yarım milyar dolar kredi verildi. Taşkent, insan hakları raporlarında eleştirilse ve ihlaller nedeniyle mali yardım bir miktar kısıtlansa da, Kerimov'un despotluğuna, terörizmle ve İslami gruplarla mücadele adına göz yumuldu. 2. ABD, hızla reforma gitmedikçe Kerimov'un halkın güvenini yeniden kazanamayacağını ve muhtemel bir ayaklanmayı da kaba güçle önleyemeyebileceğini hesaplıyor. Özbek liderin reforma zorlanabileceği öncelikli alanlar kadar, Kerimov sonrası seçenekler de tartışılıyor.Muhalefet bölük pörçük3. Kiev ve Tiflis'tekine benzer güçlü ve birleştirici bir demokratik alternatifin, Taşkent'te kısa süre içinde çıkması zor. Birlik, Erk ve Ozod Dehkonlar gibi demokrasi yanlısı Özbek grupları koalisyon kuramadı. (Geçen hafta ABD Kongresindeki oturuma da katılan) Birlik lideri Abdurrahim Polat ile Erk lideri Muhammed Salih, ortak harekete yanaşmıyorlar. ABD, bu grupların hepsiyle temasta.Bush ile Kerimov'un ortak noktası4. Andican olaylarında İslamcıların rol oynadığına inanan ABD, bir yandan Kerimov'un baskısını meşru kılmak için İslamcı tehdidi abarttığı, bir yandan da dini grupların Fergana Vadisi'nde gerçek bir taban bulduğu ve liderlerinin El Kaide ile ilintili olduğu kanısında. Bu gruplardan Hizb ut Tahrir ve Özbekistan İslami Hareketi yıllardır ABD'nin merceği altında. Hapisteki liderleri, Hizb ut Tahrir kökenli Ekrem Yoldaşev'in salıverilmesini talep eden Ekremiler grubunun Andican olaylarında başı çekmesi, ABD'nin Kerimov'a tepkisinin dozunu düşürmesinde etkendi.5. Kerimov'un katı tutumunda ayak diremesi halinde, iç darbe olasılığını "yüksek" sayan ABD, İçişleri Bakanı Zahir Almatov, başkanlık danışmanlarından İsmail Jurabekov ve Gizli Polis Şefi Rüstem İnoyatov'u yakın takipte tutuyor, ancak bu potansiyel darbecilerin reforma yanaşacağından şüpheli. Kerimov Moskova'ya yanaşıyor6. Kerimov son dönemde Washington'dan uzaklaşarak Moskova'nın kanatları altına girmeye başladı. 5 mayısta GUUAM'dan çekilen Özbekistan, bu kararını "Bazı üyelerinin (Gürcistan ve Ukrayna'yı kastediyor) grubu Batı yanlısı ve Rusya karşıtı çizgiye çekmesine" dayandırdı. Bu 2 cumhuriyetin yanı sıra Azerbaycan ve Moldova'yı da kapsayan 9 yıllık grup, yoluna "Demokrasi ve Kalkınma Birliği" adıyla, Özbekistansız devam edecek. 7. Kerimov'u reforma zorlamak için Rusya'nın işbirliğinin gerekeceğini düşünen ABD, bir yandan da Özbekistan karışırsa, bunun Kırgızistan'daki geçiş dönemini nasıl etkileyeceğini, Tacikistan ve Kazakistan'da taşları nasıl oynatabileceğini hesaplıyor.8. Pamuk ve tahıl alım fiyatlarını serbest bırakmasından toplantı ve basın özgürlüğüne izin vermesine kadar birçok açılım için Kerimov'a yapılan telkinlerde, "Yapmazsan, gideceksin" vurgusu da var.9. Washington, Özbek güçlerinin 13 mayısta yüzlerce sivili öldürdüğü olayları kınadı ve uluslararası örgütlerin de katılacağı bir soruşturma çağrısı yaptı. Ancak bu tepkiyi "geç" ve "cılız" bulan birçok çevre Bush yönetimine "Neden sertleşmiyorsunuz" diye yükleniyor. Dışişleri Bakanı Condoleezza Rice'ın geçen hafta bizzat devreye girmesi ardından, AGİT himayesinde bir soruşturma için Washington'ın bastıracağı umuluyor.10. Özbekistan'daki askeri imkanlarını korumak isteyen ABD, Kerimov'un hoş görülmesine dayalı bir Taşkent stratejisinin hem "tehlikeli" hem de "tehlikede" olduğunu nihayet anlamış görünüyor. Bush yönetimi, Fergana Vadisi'nin sunduğu zor siyasi seçenekleri nasıl kullanacağının geniş Ortadoğu ve ötesinde de tartıldığının farkında.