CIA gizli belgelerinde Türkiye'de sinema (1926)-I-

Amerikan sineması günümüzde ülkemizde ve pek çok ülkede ticari filmler pazarının büyük bölümünü elinde tutuyor. Bu elbette şans eseri oluşmadı. Bir endüstri olma özelliğini taşıyan Amerikan sinema sistemi ülkemizdeki köklerini sağlam temellere oturtmuş.
Amerikan Dışişleri Bakanlığı (State Department), Türkiye ile ABD arasındaki dış ilişkilerin belgelerini belirli bir zaman sonra bilim adamlarının kullanımına açıyor. Aşağıda aktardığımız yazı Amerika Birleşik Devletleri gizli diplomatik yazışmalarından (CIA-FBI-Dışişleri Bak. vb.) özetlenerek alınmış Amerikan sinemasının bugün var olan hakimiyetinin temellerinin o günlerden nasıl atıldığını anlatan bir belgedir. Umarız bugünkü durumu anlamamıza yardımcı olur.

"İstanbul'un orta yeri sinema"
1926 yılında Amerikalılar, Türkiye'de sinema konusuyla ilgileniyorlar. Aslında, dünya pazarlarına açılmaya hazırlanan Hollywood'un bir girişimi buna neden oluyor. Dışişleri Bakanlığı çeşitli ülkelerde yabancı filmlere, özellikle Amerikan filmlerine karşı o yıllarda tepkiler olup olmadığını bütün büyükelçiliklerden soruyor. Türkiye'de böyle bir tepki olmadığı ortaya çıkınca, bu defa yüzeysel bir pazarlama araştırması yapıyorlar. Bu arada İstanbul sinemalarında "korsan" Amerikan filmleri oynatılıyor. Yani Amerikalılara para ödemeden, bazı filmlerin kopyaları Avrupa'dan getirtilip gösteriliyor. O dönemdeki Amerikan Temsilcisi Bristol buna engel olmaya olanak bulunmadığını, Türkiye'nin telif hakları konusundaki Bern Sözleşmesini imzalamadığını, dolayısıyla bir şey yapılamayacağını, ancak Amerikan filmlerinin haklarının Türkiye'de de kaydının yaptırılması halinde para alınabileceğini belirtiyor. Bunun dışında Amerikan Konsolosluğu tarafından Türkiye'deki sinemalarla ilgili bir rapor da gönderiliyor. Raporda sinema salonlarının yalnız İstanbul'da değil, Anadolu ve Trakya'nın önemsiz merkezlerinde bile belirmeye başladığı, Türk prodüktörlerin bile bulunduğu, Türkler tarafından yazılmış senaryoları Türklerin filme çektiği, Türk seyircilerin ise bu endüstriyi desteklemek için paralarını esirgemediği belirtiliyor. Rapor özetle şöyle:
"Beyazperdenin, halifelerin ve Türk hanımlarının eski ülkesine yerleşmek üzere geldiğine kuşku yok. Türk hanımları, artık eskimiş geleneklere uygun çarşaflarına bürünerek geldikleri karanlık salonlarda rahatça peçelerini kaldırıp, canlı sahneleri izleyebiliyorlar, haremin bu utangaç üyeleri, Fransız romanları yerine dış dünyayı buradan görebiliyorlar. Amerikan ve Avrupa ölçülerine göre pek az sayıda sinema salonu varsa da, bu yüzyılın başından beri bu eğlenceye karşı ilgi büyümektedir. Filmler çoğunlukla geçici olarak projeksiyon makinelerinin yerleştirildiği salonlarda gösteriliyor.
İstanbul'daki sinemalar çoğunlukla küçük, havalandırması kötü, rahatsız koltuklar ya da sandalyelerle donatılmış yapılardır. En iyi yapılar, Pera'da bulunuyor. Şimdilik üç sinema var ve çoğu yeni yapılmıştır. Bir dördüncüsü yapılmaktadır.
Bunların yapımında en büyük güçlük, İstanbul'da, genellikle cadde üzerindeki arsa cephelerinin darlığıdır. Bunun dışında, arsalar o kadar değişik adlarla anılıyor ki, kimisi Evkaf'a bağlı oluyor, kimisi özel kişilere, dolayısıyla buralarda sinema binası kurmak için çok ender çaba harcanıyor. Sonuçta mevcut olan yapıların değiştirilip sinema salonu haline sokulması yoluna başvurulmuştur. Buradaki sinemalar daha çok bulundukları yere uygun bir biçim almıştır. Belli başlı üç sinemadan biri kentin büyük bir meydanında bir köşe başında yer almıştır. Yan sokak, çıkışları kolaylaştırmaktadır. Ön tarafı büyük bir mağazanın girişini andırmaktadır.
Büyük cam vitrinin gerisinde, geriye yaslanmış tahta raflarda oynayan filmden alınmış fotoğraflar yapıştırılmıştır. Afişler ise giriş duvarlarına asılmıştır. Oynayan filmin başlıca sahnesi bir ressam tarafından doğal büyüklükte çizilmiş be girişin dışındaki büyük bir levha üzerinde yer almıştır. Bu resim geceleri aydınlatılmaktadır. Sinemanın içinde 600 koltuk vardır. İçi ise Amerika'daki 10 sentlik eski sinemalar gibi düzenlenmiştir.
Sinema Majik ise daha çarpıcı bir yapıdır, kentin başlıca meydanlarından birinde iyi bir yerdedir. Modern bir tiyatro gibi, balkon ve galerileri ayrı ayrı düzenlenmiştir. İyi bir havalandırma düzeni bulunmaktadır. Geniş çıkış kapıları, kolayca sokağa çıkma olanağı sağlamaktadır. Binanın cephesi sinema amacına uygun bir biçimdedir. Geniş lobisinde iki bilet gişesi ve gelecek seansa girecekleri alacak geniş bir bekleme salonu bulunmaktadır.
Modern ve uygun yapıda bir sinema, Elhamra sinemasıdır. Yeni bitirilmiştir. Geniş bir yapıdır bu, altı katlıdır, apartman daireleriyle sinemayı bir araya getirmiştir. Sinema geriye doğru uzanmıştır. Caddeden buraya apartman dairelerinin bulunduğu bölümden bir kemer altından geçilerek gidilmektedir. Elektrik ışıklarıyla aydınlatılan bu kemerin içi modern mağazalarla donatılmıştır.
Sinemanın, kendi incelenmeye değer. Bazı yönlerden Batı sinemalarıyla karşılaştırıldığında yapı ve araçlar bakımından eşsiz birtakım yönleri bulunmaktadır. Ana caddedeki cephesi mimari bakımdan arabesk görünümdedir. Sinemanın içi ise Doğulu bir yapıya, Batılı araçları yerleştirmek bakımından başarılı bir çabadır.
Zeminin planı hemen hemen dörtgendir. Orkestra çukurundan geriye doğru hafifçe yükselmektedir. Sandalyeler geniş aralılarla ve eliptik biçimde sıralanmıştır, bunları geride içbükey dizilmiş bir sıra loca kaplamaktadır. Locaların hemen önünde birkaç sıra deri kaplı koltuklar yer almaktadır. Bunlar sinemanın en pahalı koltuklarıdır. Bunlar için 25 sent karşılığı ödemek gerekmektedir. Herkes de bu koltukları beğenmektedir. Localarda dört koltuk bulunmaktadır. Avrupa standartlarına göre en beğenilen bölüm olan balkonda, aralıklı birkaç yüz sandalye bulunmaktadır. Giriş yerleri kırmızı ışıklarla belirlenmiştir. Bu ışıklar, ortalık kararınca çok işe yaramaktadır.
Değerli zemin alanından yararlanmak için projeksiyon odası balkonda sütunlar üzerine yerleştirilmiş ve iç dekorasyonun bir parçası haline getirilmiştir. Parlak renklerle kaplı bu köşk, içmimariyle uyum sağlamakta ve salona girince hemen göze çarpmaktadır. Büyük avize ve duvar lambaları pirinçten yapılmış ve Doğu el sanatlarının en iyi örnekleriyle süslenmiştir. Duvar dekorasyonu ise şöyledir: Zeminden balkon kenarlarına kadar Kütahya mavisi çinilerle kaplanmıştır. Kubbe gibi olan tavanda mavi renk, suluboya freskolarla sürdürülmüştür. Balkon girişlerinde ise yağlıboya ile Bin Bir Gece Masallarından alınan sahneler sergilenmiştir. Böylece Doğu'ya has bir ekzotik hava uyandırılmıştır."