Rusya'nın Ermeni siyaseti

3 Ocak 1916 tarihli Saykıs-Piko anlaşması hükümleri, Anadolu Topraklarının paylaşımında Rusya ile Fransa arasındaki anlaşmazlıklar 26 Nisan 1916 tarihli yeni bir anlaşma ile uygulama alanına sokulur.1916 başından beri Doğu Anadolu'da Osmanlı kuvvetleri ile yaptığı vuruşmalar sonucunda işgal edilen topraklarda bir Rus yönetiminin kurulması çalışmaları da başlar. Bu konu ile ilgili olarak Dışişleri Bakanı Sazonof 27 Haziran 1916 da Kafkas orduları Komutanı ve Kafkasya Kral Naibi Büyük Dük Nikola'ya bir mektup gönderir. Mektubun içeriği şöyledir:"?Gelecekteki görevimizin en güç ve karışık kısmı Ermeni Sorumunun çözümlenmesinde ve düzenlenmesinde görülecektir. Türkiye zamanında Ermeni ıslahatının gerçekleşmesi için yapılan uluslar arası uğraşların Rusya'ca yapılmış olması ve Ermenilerin bir kısmının başka hükümetlerin(Fransa kastediliyor) yönetimine geçmesi yüzünden bu sorum bütün genelliği ile ele alınınca Rus iç hükümet siyasasının dışarısına çıkmaktadır. Bize düşen Ermeni eyaletlerinin gelecekteki yönetim biçimlerini düzenlerken bu iki yönü göz önünde bulundurmamazlık edemeyiz. Buna göre Altesinize (Büyük dük) şu yönleri sunmaya yürekleniyorum: Bildiğiniz gibi bizde Ermeni sorumunu çözmek için iki yol izlenmiştir: Birincisi, 1913 de  bize önerilen biçimde Ermeni'lere tam muhtariyet vermek.. Öbürü de buna karşın olarak Ermenilerin siyasal önemini sıfıra indirmek ve onların yerine Müslümanları geçirmek. Bana öyle geliyor ki Ermeni Sorumunun bu ilkelere göre çözümlenmesi Rus menfaatlerine uymaz. Ermenilere geniş muhtariyet hakları versek, onlar hiçbir zaman çoğunluk sağlayamamışlardır. Ermeni tehcirinden sonra bu sayı daha da azalmıştır. Buna göre bir Ermeni muhtariyeti kurmak azınlığın, çoğunluğu yönetmesi gibi bir haksızlığı gerektirecek?Bununla birlikte Ermeni halkının, Müslüman çoğunluğa feda edilmesi ve onlar arasında çıkacak bir mücadelede hükümet tarafının Müslüman tarafını tutması da olmaz? Bu durum Ermenileri Türk yönetiminden daha kötü bir yönetime düşürmüş olur? Sorumun bu şekilde çözümlenmesi Rusya'yı beceriksiz ve maharetsiz bir duruma sokar?İşte bu düşünceler dolayısıyle bizim için en çıkar yolun Türkiye'den zapt edilen yerlerin yeniden düzenlenmesi süresinde kanun ve adaleti sert biçimde uygulamak, ülkede türlü ırk ve unsurlara karşı eşitlikle davranmak, onları birbirleri aleyhine düşürmemek ve birinin zararına olarak öbürüsünü koruyup ona yardımda bulunmamak düşüncesindeyim. Böylelikle Ermenilere belirli çevreler içinde öğretim ve din bağımsızlığı, dillerinden istifade hakkı ve ahalinin yüzde beşine göre ve köyler için kendi kendilerini idare etme hakkı verilebilir. Hıristiyan olmayan unsurlara da her yerin şartlarına kendilerinin bilgi ve medeniyetteki kabiliyetlerinin derecesine göre ayrı esasları kabul etmek gerek.Her yerdeki büyük arazi ve Kanalizasyon işlerinde de yine kanun ve adalete uymak gerekir. Son zamanlarda da öldürülen ve sürülen Ermenilere ait olup Müslümanlarca gasp edilmiş olan mal ve mülklerin sahiplerine veya varislerine geri verilmesi için ciddiyet ve sebatla uğraşılmalıdır.Benim derin inanıma göre yukarıda anılan esasların yürütülmesi yerli halkın yerli hükümete saygısını sağlayacak, her türlü iç ve dış kışkırtma hastalığından ortalığı temizleyerek ve yerli halk için öyle bir yaşayış sağlayacaktır ki, o eski Türk egemenliğini (Yani Osmanlı yönetimini) teessüf etmeden  hatırlayacaktır?. Sazonof, Rusya'nın Anadolu'da Fransa ile imzalamış oluğu 26 Nisan 1916 tarihli paylaşım antlaşması sonucunda Doğu Anadolu'da istediği gibi bir yönetim uygulanamayacağını Kafkas Kral Naibi Büyük dük Nikolaya,  uygulanamayacağını açıklıyordu Yani hayallerini kurdukları Ermenisiz Ermenistan düşüncesini uygulama alanına koyamayacaktı. Fransa ile beraber, Ermenistan'a hukuk kuralları dâhilinde bir yönetim uygulamak zorunluydu. Ayrıca tehcirden dönen Ermenilerin eski mal varlıklarının iadesi, zararlarının karşılanması da gerekiyordu. Fransa egemenliğindeki Ermeniler nedeni ile Doğu Anadolu Ermenilerini Ruslaştırmak gibi bir asimilasyon uygulamak ta mümkün değildi. Doğu Anadolu'da muhtar bir Ermeni yönetimi kurulamayacaktır. Çünkü Ermeniler Selçuklu döneminden beri doğuda halk çoğunluğunu sağlayamamışlardı.