Geçmişte ticaret ve insan

Prof. Dr. Haydar Baş Hocamızın, İmamı Ali adlı eserinde Hz Ali (a.s.)’ın ekonomi ile ilgili görüşleri çok güzel bir şekilde aktarılmıştır. Kitabın 765. sayfasında “Piyasalarda alım ve satım doğru tartılarla yaptırılmalıdır ki alan da satan da zarar görmesin. Narh koyarak alış verişin adil yapılmasını sağlaman gerekir.
Koyduğun yasaktan ve yaptığın uyarıdan sonra stok ve karaborsacılık yapan esnafı, aşırı gitmeden ve örnek teşkil edecek bir ceza ile derhal cezalandırman gerekir.”
“İnsanların çoğunda aşırı hırs ve bencillik vardır. Önemli mal ve emtiayı stok edip, zamanı gelince değerinin üstünde bir fiyata satarak, halkın alım gücünü zorlar ve huzursuzluğa sebep olurlar. Tüm halkı etkileyen bu zarar kapısına göz yummak valiler için büyük bir eksikliktir.”
Evet, İmam Ali Efendimizin valilerine yaptığı tavsiyelerinden yola çıkılarak anlatılan görüşleri kelimesi kelimesine aynen böyledir. Uygulamaları da bu yöndedir.
Liberal sistemin “bırakınız yapsınlar bırakınız geçsinler” anlayışını ta o dönemlerde şiddetle reddetmiştir. Devrinde yaşayan bilimum liberal ve kapitalistlere geçit vermemiştir. O dönemde devleti soyup soğana çeviren, türlü oyunlarla piyasada zulüm çarklarını çeviren Emevilerdi. Emevilerin önde gelen isimleri devletten çaldıkları yüzbinlerce altının hesabını yine İmam Ali (a.s.) vermek zorunda kalmışlardır. Kendisine yönelik şiddetli düşmanlıklarının da bir sebebi de buydu.
İmam Ali’nin tarif ettiği devlet modeli, elini eteğini ekonomiden çekmiş, piyasayı borsa sihirbazlarına, spekülatörlere ve yabancıların insafına terk etmiş aciz ve iktidarsız devlet değildir. Tam aksine halkın yararını gözeten, piyasalardaki haksızlıkları önleyen müdahaleci bir anlayışı ortaya koymuştur.
Sonraki dönemlerde de Hacı Bektaş-ı Veli hazretlerinin yolundan gidenler Ahi’lik teşkilatı ile beraber bu görüşleri yaşayarak ticari kurallar haline getirmişlerdir.
Ahilikte; mesleki faaliyetler, üretimin hammadde temininden başlayıp satışına kadar tüm aşamalarında kurallara bağlanmıştır. Böylece, esnafların hem kendi aralarında, hem de müşterileriyle (üretici - tüketici) ilişkilerinde çıkabilecek sorunlar önlenmeye çalışılmıştır.
O döneme özgü olarak arpa-saman fiyatları, terzi dikiş ücretleri, odunların büyüklüğü, ekmeğin içeriği, sebze-meyve satışlarında kâr oranları, yiyeceklerin açık-kapalı satılmaları vb. konularında birçok belgeler mevcuttur.
Ticaret erbabı ve esnaflar ciddi bir denetimle beraber teşkilat ve meslek odaları mantığıyla örgütlenmişlerdir. Bu o dönem için son derece gelişkin bir model olarak kabul edilmektedir. Ahiliğin bazı kuralları vardı:
Esnaf ve tüccar, vagon değil lokomotif durumunda olmalıdır. Toplumu ve alış-veriş hayatını peşine katıp sürükleyen kimse olmalıdır.
İş yerleri sürekli yenilenmeli, yeniliklere açık olup, müşteri için cazip merkezler halini almalıdır. Özellikle verilen siparişler istenildiği şekliyle yerine getirilmeli, esnaf verdiği sözü tutmalıdır.
Müşteri kapıda, güler yüzle kişiyi kazanmak amacıyla karşılanmalı, ikramda bulup ona olan güvenini göstermelidir. Elbette aynı şeyler müşteri için de geçerli olup, oda aynı anlayış içerisinde bulunmalıdır.
Zorlaştırıcı değil, kolaylaştırıcı olmaya çalışılmalıdır. Dükkânlar sürekli temiz tutulmalı, her sabah temizlik yapılmalıdır. Dükkânlara verilecek adlar, o yörenin örf, adet ve inancına uygun olmalıdır.
Ticaret ve üretim, dostlar pazarda ve alış verişte bulunsun kabilinden değil, ciddiyet içerisinde sürdürülmelidir. Özellikle tartıyla iş gören esnaf mutlaka ve mutlaka ölçüye dikkat etmelidir.
Ahiler arasında ahinin yetişmesi için, bir üstattan öğrenmesi şartı getirilip; yamaklık, çıraklık, kalfalık, ustalık, yiğit başılık, ahi babalık ve kethüdalık safhalarından geçmesi şartı vardı. Gündüz işinde çalışan ahiler, akşamları kendilerine ait binalarda sohbetlere katılırlardı.
Ahi yönetmeliğine göre; ahi, helalinden kazanmalıdır. Hepsinin bir sanatı olmalıdır. Yoksul ve düşkünlere yardım etmeli, cömert olmalıdır. Alimleri sevmeli, hoş tutmalıdır. Fakirleri sevmeli, alçak gönüllü olmalıdır. Temiz, iyi kimselerle sohbet etmeli, namazını kazaya bırakmamalı, hayâ sahibi olup, nefsine hâkim olmalı, dünyaya düşkün olanlarla düşüp kalkmamalıdır.
Dikkat edilirse geçmişte Ehl-i Beyt yolunu takip eden ve medeniyetimizi ayakta tutan büyüklerimiz, kâr ve zarardan önce mükemmel bir insan modeli yetiştirmişlerdir. Bu nedenle ticaret ve esnaflık hayatı da belli bir seviyeyi yakalamıştı. Günümüzde ise krizlerin ana kaynağı olan kapitalizm, sadece kendi çıkarını düşünen “homos econimicus” türevleri dünyaya savaş ve kargaşa dolu bir hayat sunmaktadır.