16 Mayıs 1915 siyasi krizi

16 Mayıs günü Gelibolu'ya 10 mayısta Enver Paşa'nın saldırı için gönderdiği 2.Tümen'in geride kalan birlikleri de gelir. Komutanı Yrb. Hasan Askeri Beydir. Arıburnu'na gitmiş olan 2. Tümen'e katılılar. Saldırı hazırlıklarına başlanır.Beyazıt'ta, isyancı Ermenilerinde desteğini alan Rus ordusu,Tutak ve Abaka üzerinden Van istikametine ilerlemeye başlar. Ermeni isyanına karşı Van ve çevresinde elindeki Jandarma birlikleri ile direnmeye çalışan Vali Cevdet Bey, Kuvve-i Seferiye komutanı Halil beyden acele yardım ister. Dilan ve Beyazıt'ta, Ruslarla yaptığı vuruşmada mağlup olan Halil Bey Van yolundadır. Rus birlikleri Aşkale'yi işgal ederek Halil Beyin yolunu keser. Van yolunun kapandığını gören Halil Bey, Şırnak ve Bervari vadisinden Bitlis'e gitmeyi uygun bulur.16 Mayısta Vali Cevdet Bey, Rus ve Ermenilere karşı Kürt aşiret kuvvetlerinin dağılması üzerine savunma yapamaz ve gece yarısı şehri boşaltarak geri çekilir. Van Kalesi 16-17 mayıs gecesi Ruslar tarafından işgal edilir.Mareşal Fevzi Çakmak 16 mayısta Van'ın işgali ile ilgili olarak "Halil Bey nasıl hareket etmeliydi" yazısı şöyledir: "Van'da isyan var. Rusların da Dilman ve Beyazıt'ta mühim kuvvetleri var. Bu üç kuvvet arasında Halil ve Kazım Bey kuvvetlerinin iç hattan istifade ederek topluca harekete muvaffak olmaları mümkündü. Evvela Ermeni isyanı bertaraf edilir ve sonra bütün kuvvetle Nazarbekof'un yan ve gerisine düşülerek mağlup ve imhasına imkan hasıl olurdu. Bundan sonra, Azerbaycan ve Erivan üzerine harekatla 4. Kolordu (Rus) ricate icbar edilirdi. Bu yapılmadığı gibi Van hareketi valiye bırakıldı. Dilmanda ki Ruslara cepheden taarruz edildi. Bunların neticesi olarak Van mıntıkası Rusların eline geçti. Halbuki bu sırada Azerbaycan da vaziyet tamamen Türklerin lehine dönmüştü." Fakat burada Halil Beylazım beylerin bu hatalı davranışları Enver Paşanın tutumundan ileri gelmekteydi.Amiral Fichers 15 mayıs 1915'de istifasını verdikten sonra bir mektup'ta Başbakan Askius'a yazar: Birinci Lordun (Deniz Bakanının), Çanakkale de git gide daha faal olan siyasasına uymak bana her gün güç geldiğinden? çekildiğini ve kimseye gölge etmemek için hemen İskoçya'ya gideceğini bildirir". Başbakan Churchill'i arar, barışmasını ve istifasının önlenmesini ister. Fakat Amirali caydıramazlar. Askius en sonunda en büyük yetkisini kullanır "Kral adına size makamınızda kalmak buyruğunu veriyorum" der. Fichers, görevine gitmez ama Londra'da kalır.16 Mayıs'ta Bakanlıktaki Deniz Lordları Amiraller, hem Bakanlığa, hem de Başbakanlığa bir yazı gönderirler. "Savaşın muzaffer biçimde takibi için esas olan büyük donanmanın üstünlüğünden Çanakkale seferi yüzünden tehlikeye düşürüldüğünü" bildirirler. Kısacası Churchill'in savaşın güdümündeki ve donanmanın yönetimindeki davranışlarını eleştirirler. Bakanın siyasi karar organı olduklarını, amirallerinde bu siyasi kararlara göre donanmayı yönetme ve savaşma hakkına sahip olduklarını belirtirler.Maliye Bakanı Loyd Corc da, Fichers ile Churchill arasındaki anlaşmazlığı inceleyerek konuyu şöyle değerlendirir: "Bu buhran kısmen denizdeki savaşın yönetilmesinde bakanların bizim başlıca askeri danışmamıza tamamı ile uymaları gerekirken, denizdeki savaşın yönetilmesinde de bir takım generaller ve devlet adamlarının husule getirdikleri dayanışmalarla başlıca deniz danışmanımızın çalışamayacak bir duruma getirilmesinden doğmuştur."