Baş ağrısı rahatsızlıklarının küresel yükü

Baş ağrısı rahatsızlıkları, dünya genelinde en yaygın karşılaşılan rahatsızlıklar arasında yer almaktadır. Son yirmi yılda, bu durumlar sağlık kaybının önde gelen nedenlerinden biri olarak kabul edilmiştir.

 

The Lancet Neurology dergisinde 2025 Aralık sayısında "1990-2023 yılları arasında baş ağrısı bozukluklarının küresel, bölgesel ve ulusal yükü: Küresel Hastalık Yükü Çalışması 2023" için sistematik bir analiz yayınlandı. Küresel Hastalık, Yaralanma ve Risk Faktörleri Yükü Çalışması (GBD) 2023, migren, gerilim tipi baş ağrısı ve ilaç aşırı kullanımına bağlı baş ağrısından kaynaklanan sağlık kayıplarını tahmin eden kapsamlı bir analiz sunmuştur.

 

Baş ağrısı yükünün boyutu ve kapsamı

 

2023 yılında, tahminen 2,9 milyar birey baş ağrısı bozukluklarından etkilenmiştir. Bu yaygınlık, küresel yaşa göre standardize edilmiş %34,6'lık bir orana denk gelmektedir. Baş ağrısı rahatsızlıklarına bağlı Engellilikle Geçirilen Yıllar (YLD) oranı 100.000 nüfus başına 541,9 olarak belirlenmiştir. Bu yüksek oran, baş ağrısı bozukluklarını dünya çapında "en çok sakatlığa yol açan altıncı rahatsızlık grubu" olarak konumlandırmaktadır.

 

GBD-2023 modelinde hastalık yükü, erken ölüm nedeniyle kaybedilen yaşam yılları (YLL) ile engellilikle geçirilen yılların (YLD) toplamı olan Engelliliğe Göre Ayarlanmış Yaşam Yılları (DALY) olarak ifade edilir. 

 

Yükün ölçülmesinde metodolojik gelişmeler

 

GBD-2023, semptomatik durumda geçirilen süre tahminlerini güncellemek için 18 ülkeden 41.653 bireyin bireysel katılımcı verilerinin meta-analizini gerçekleştirmiştir. Bu yeni yaklaşım, YLD tahminlerindeki belirsizliği önemli ölçüde azaltmış ve cinsiyet farklılıklarını daha belirgin hale getirmiştir.

 

Baş ağrısı türlerinin tanısı, Uluslararası Baş Ağrısı Bozuklukları Sınıflandırması (ICHD) kriterlerine dayanır. Migren, şiddetli, zonklayıcı baş ağrısı, mide bulantısı ve günlük aktivitelerde büyük zorluklarla ilişkilidir. Bu, migrene %44,1 gibi yüksek bir engellilik ağırlığı verir. Buna karşın, gerilim tipi baş ağrısı orta şiddettedir ve engellilik ağırlığı yalnızca %3,7'dir.

 

Cinsiyet farklılıkları ve migrenin baskınlığı

 

Baş ağrısı bozukluklarına bağlı YLD oranları, kadınlarda erkeklere göre iki katından fazla yüksektir. Kadınlarda YLD oranı 100.000 nüfus başına 739,9 iken, erkeklerde bu oran 346,1'dir. Bu büyük farkın iki temel nedeni bulunmaktadır:

 

1. Migren yaygınlığı: Migrenin kadınlarda (%17,6) erkeklere (%10,5) göre anlamlı derecede daha yaygın olmasıdır.

 

2. Daha uzun ataklar: Kadınlar, bireysel düzeyde baş ağrısıyla erkeklere göre daha uzun süre geçirmektedir. Örneğin, kesin migreni olan 50 yaş ve üstü kadınlar, zamanlarının ortalama %12,77'sini semptomatik durumda geçirirken, aynı yaştaki erkeklerde bu oran %8,67'dir.

 

Gerilim tipi baş ağrısı küresel olarak daha yaygın olmasına rağmen (%24,9'a karşı migren %14,1), baş ağrısı YLD'lerinin yaklaşık %90'ını migren oluşturmaktadır. Bunun nedeni, migrenin çok daha yüksek sakatlık ağırlığına sahip olmasıdır; bu da ataklarının gerilim tipi baş ağrısından daha şiddetli olduğunu gösterir.

 

İlaç aşırı kullanımına bağlı baş ağrısı (İAKBA) yükü

 

GBD-2023'ün halk sağlığı açısından en önemli bulgularından biri, İAKBA'nın yol açtığı önemli yüktür. İAKBA, akut ilaçların (reçetesiz satılanlar dâhil) aşırı ve sık kullanımı sonucu ortaya çıkan yanlış tedavi edilmiş birincil baş ağrısının bir sonucudur.

 

Baş ağrısına bağlı toplam YLD'lerin %20'den fazlası (%20,8) İAKBA'dan kaynaklanmaktadır. Bu, akut ilaçların aşırı kullanımından kaçınılarak bu sağlık kaybının büyük bir kısmının önlenebileceği anlamına gelir. Gerilim tipi baş ağrısına atfedilen YLD tahminlerinin %50'sinden fazlası (erkeklerde %58,9, kadınlarda %56,1) aslında İAKBA'dan kaynaklanmıştır. İAKBA'nın kendisi, hafif ve donuk ağrı şeklinde, genellikle gün boyu süren baş ağrıları, uyku bozukluğu ve yorgunluk ile karakterizedir ve engellilik ağırlığı %22,3'tür.

 

Bölgesel durum ve zaman içindeki eğilimler

 

Baş ağrısı yaygınlık oranları son otuz yıldır (1990-2023) istikrarlı kalmıştır. Bu durum, baş ağrısının altta yatan, büyük ölçüde bilinmeyen nedenlerinde anlamlı bir değişim olmadığını göstermektedir.

 

Bölgeler arası farklar minimaldir, ancak bazı süper bölgeler öne çıkmaktadır. 2023 yılında migren için en yüksek yaşa göre standardize edilmiş YLD oranına Kuzey Afrika ve Orta Doğu süper bölgesi sahiptir. Gerilim tipi baş ağrısı için en yüksek oran ise Orta Avrupa, Doğu Avrupa ve Orta Asya'da bulunmuştur. En düşük migren yükü Sahra Altı Afrika'da görülürken, gerilim tipi baş ağrısı yükü en düşük Güneydoğu Asya, Doğu Asya ve Okyanusya'da kaydedilmiştir.

 

Öneriler ve eylem çağrısı

 

Baş ağrısı rahatsızlıkları küresel ölçekte kritik bir halk sağlığı sorunu olmaya devam etmektedir. Etkili yönetim ve önleme stratejilerine acil ihtiyaç vardır. Yükün bu denli yüksek olması, özellikle migren için önleyici tedaviler de dâhil olmak üzere etkili ilaçlara erişilebilirliğin artırılması gerektiğini göstermektedir. Ancak bu erişim, aşırı tüketimi önlemek için akut ilaçların doğru kullanımı konusunda eğitimle birlikte sağlanmalıdır.

 

Baş ağrısı bakımının yetersiz organize edilmesi ve eğitim eksiklikleri, dünyanın birçok yerinde etkili tedavilere erişimin düşük olmasına yol açmaktadır. GBD-2023 İşbirliği Ağı, yerel sağlık altyapısına uyarlanmış yapılandırılmış baş ağrısı hizmetlerinin oluşturulmasını önermektedir. Bu hizmetler, bireyleri doğru bakım seviyelerine yönlendirerek ve akut ilaçların aşırı kullanımını engelleyerek halk eğitimi temelleri üzerine kurulmalıdır. İlaç şirketleri de yeni tedavileri uygun fiyatlarla düşük ve orta gelirli ülkelere götürerek pazar genişletme fırsatını değerlendirmelidir.

 

Baş ağrısı yükünü azaltmak için halkın ve sağlık çalışanlarının baş ağrısı ile ilgili riskleri konusunda farkındalığının artırılması, önlenebilir sağlık kaybı açısından en büyük fırsatlardan birini sunmaktadır. 

 

Bu makaleden elde edilen sonuçlarla baş ağrısı ve yönetimi konusunda sağlık birimlerinde önemli veri sağlamaktadır. Bu veriler gereksiz, tehlikeli, yan etkileri ile ikincil sorunlar oluşturacak ilaç kullanımı ve istenecek gereksiz tetkiklerin önlenmesinde bir bakış açısı oluşturacaktır.