Madde bağımlılığının nörolojik etkileri

Madde bağımlılığı tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de giderek artan bir sorun olarak görülmektedir. Özellikle genç nüfusun daha fazla risk altında olduğunu belirtmek gerekir. Bu makalede kullanımına sık rastlanan bağımlılık yapan maddelerin nörolojik etkileri gözden geçirilecektir. Günlük gazete makalesi olarak tasarlanmış bu yazıda madde isimleri okuyucularda özendirme kaygısı ile zikredilmemiş ve sağlık uzmanı dışındakilerin anlaya bileceği sade bir dil ile hazırlanmıştır. 
 

Bağımlılık, maddeye karşı zorlayıcı bir ihtiyaç, azalmış öz kontrol ve olumsuz sonuçlara rağmen sürekli kullanımla karakterize kronik bir beyin hastalığıdır. Bu durum, özellikle ödül ve yönetici işlev sistemlerinde beyin fonksiyonlarını ve yapısını kökten değiştirir. 
 

Bağımlılık, tekrarlanan madde kullanımının beynin işleyişini değiştirmesiyle ortaya çıkar. Bu değişiklikler, kullanıcının öz denetimini zorlar ve madde isteklerine hayır deme becerisini engeller. 2003 yılında Volkow, ND tarafından bağımlı insan beyni üzerine yapılan bir araştırmaya göre: Journal of Clinical Investigation dergisinde yayınlanan görüntüleme çalışmalarından elde edilen bilgiler, beyin görüntüleme araştırmaları ve bağımlılık modellerinin duygusal süreçlerde "maddeyi sevmekten yoğun bir şekilde istemeye" değişiklikler gösterdiğini ortaya koymaktadır. Bu değişim, madde kullanımının olumsuz sonuçları hakkındaki tüm mantıklı düşünceleri geçersiz kılan, maddeye karşı güçlü bir istek yaratır.

 

Madde bağımlılığının nöroloj/psikiatri kliniğinde görülenler bazı durumlar

 

Kullanılan maddeler uyarıcı veya sakinleştirici özelliklerine göre görünür tablo değişmektedir. Uyarıcı özellikli bazı maddeler kişide uyarılmış bir durum, iştahta ve susuzlukta azalma, hafif sıcaklık artışı, kan basıncında artış ve aşırı kefillik hâli ortalama dozlarda görülebilirken; daha yüksek dozlarda veya kronik kullanımda kas erimesi, aşırı titreme, kalp ritim bozuklukları ve hatta ölümle karşılaşıla bilinmektedir. 
 

Ayrıca kullanımı sonrasında görülen nörolojik komplikasyonlar arasında migren gibi baş ağrıları, eller/gövdede titreme, epileptik nöbetler, aşırı kasılma-katılık ve beyin damar hastalıkları da görülür. Kanama ve tıkanıklıkla gelişen inme durumu kullanıcılarında genelde altta yatan damar genişlemesi, damarsal anormalliğin bulunduğu ve kan basıncının yükselmesi ile kanamanın gerçekleştiği düşünülmektedir. 
 

Ağır ve kronik kullanıcılarında özellikle hafızanın etkilendiği bilinçli gelişen beyin fonksiyonların yıkımın olduğu görülmüş ve MR çalışmaları ile de göstermiştir. Ayrıca atardamar veya toplardamar tıkanıklığı veya kanamalı gelişen inme ve kan sodyum tuzu düşüklüğü sonrası beyinde ödem, koma ve ölüm görülebilir.
 

Damar iltihabı da görülen bir komplikasyon olup, genç inmeli veya merkezi sinir sistemi damarlarının iltihaplıları da bazı madde kullanıcılarında görülmesi tipiktir.
 

Genellikle tıbbi olarak kargı giderici ve uyku düzenleyici etkileri nedeni ile kullanılan bir grup maddelerin bağımlılığında, maddenin vücuttan çekilmeleri sonucu yoksunluklarına bağlı nörolojik tablolar da gözlenmektedir. Bunlar arasında titreme, huzursuzluk, hayal görme tabloları sayılabilir. 
 

Maddenin aniden vücuttan çekilmesi sonucu epileptik nöbetlerin ortaya çıkması da ender değildir ve bu nöbetlerin durdurulmasında birçok ilaç başarısız kalmaktadır. Yine kronik kullanımında genellikle kalıcı bir davranışsal veya zihinsel etkilenme olurken yüksek dozları delilik hali, koma ve ani solunum durması ile ilişkilidir.
 

Ağrı kesici yapıda olan bazı maddeler ise toksik seviyede kullanımında hülyalı bir aşırı keyif hali, ağrıya duyarsızlık, öksürük baskılanması, göz bebeğinin iğne başı boyutunda küçülmesi, bulantı, kusma, aşırı terleme, kaşıntı, ısı kaybı, ani pozisyona bağlı tansiyon düşüklüğü, kabızlık ve cinsel istek kaybı da yaparlar. 
 

Yine bu maddelerin kronik maruziyeti ile akut-kronik böbrek yetmezliği ile hipertansiyon, karaciğer yetmezliğine bağlı pıhtılaşma bozukluğu, kalp zarı iltihabı, doz aşımı sonucu şok, periferik-santral nörolojik ve akciğer damar tıkanıklığı ve toksik veya alerjik damar iltihabı gelişerek kalıcı bir beyin iltihabı tablosu gelişebilmektedir.
 

Aynı maddelerin yoksunluğunda çekilme, bilinç bulanıklığı, istemsiz kasılma/hareketler, ateş, kas ağrıları, istemsiz gözyaşı ve burun akıntısı, ısrarlı öksürük, terleme, esneme, bulantı/kusma, ishal, karında kramplar ve kalp çarpıtışına neden olur. Yoksunluğu semptomları 24-72 saatte zirve yapar ve 7-10 gün sürebilir. Tam iyileşme haftaları bulabilir.
 

Çok kullanılan bir madde kullanımında ise aşırı keyif hali, kaygının aşırı azalması, zamanda yavaşlama hissi ve canlı renk görmeyle giden algı değişiklikleri yaparken, ergenlik döneminde kullanımı endişe vericidir. Ergenlerin haftada bir kez bile kullanmaları uzun vadeli kalıcı nörolojik ve bilişsel işlev bozukluk veya hasara, hatta beyin gelişiminde kalıcı bozulmalara yol açabilmektedir.
 

Bazı uçucu maddelerin yüksek dozlarda kullanımı ile hayal görme ve nöbetler görülür. Kalp ritim bozuklukları, kazalar veya kusmuğun nefes yoluna kaçmasıyla ölüme de yol açabilirler. Hafıza ön planda bilişsel fonsiyonlarda bozulma, beyincik bağımlı denge ve koordinasyon bozukluğu, katılık ve düşme yakınmaları ortaya çıkar. Beyinde oluşan hasar beyaz beyin bölgesinin yıkımıdır. Ayrıca bazı meddeler periferik sinir kılıf hasarları yaparak kol-bacaklarda kısmi felç geliştirebilir ve bu durum genelde kalıcıdır.

 

Madde bağımlısı bir beyin normal bir beyinden de yapısal olarak farklıdır

 

Bir bağımlının beyninde, normal bir beyne kıyasla yapısal (şekil ve boyut), işlevsel (hücresel aktivite) ve bilişsel (engelleyici kontrol, duygusal düzensizlik) farklılıklar vardır. Fowler, JS ve arkadaşlarının 2007 yılında bağımlı insan beyninin görüntülenmesi üzerine yaptığı ve Imaging the Addicted Human Brain dergisinde yayınlanan bir araştırmaya göre, modern görüntüleme teknikleri, bilim insanlarının madde etkilerini ve bağımlı kişileri nasıl etkilediğini incelemelerini sağlamıştır. 
 

Buna göre madde kullanım altındaki bireylerde beyin sinir hücre çekirdekleri tarafından oluşturulan gri madde alanında hacim kaybı ve kılıflı sinir lifleri tarafından oluşan beyaz madde ile iletişiminin bozulması belirgin temel yapısal farklardır. Bu durum maddeye maruz kalmış olan ve yapısal bozulmalar görülen beyinin normal beyinden işlevsel olarak da farklı olduğunun ispatıdır.
 

Beyinde ödül işlemenin düzensizliği, haz verici uyaranlara yanıt olarak dopamin salınımı etrafında şekillenirken, bağımlılıkta önemli bir rol oynar. Bağımlılığı olan bireylerde bu sistem düzensizleşir ve bağımlılık yapan maddelere karşı artan bir duyarlılığa yol açar. Zamanla, tekrarlayan madde kullanımı beynin ödül devrelerini duyarsızlaştırabilir ve aynı düzeyde haz almak için daha yüksek dozda maddeye ihtiyaç duyulmasına neden olabilir. 
 

Yine beyinin benzer bir sistemi olan karar verme becerilerinde bozulma da bağımlı bireyin temel yapısal sorunudur. Bağımlılık, karar verme becerilerinde bozulma da dahil olmak üzere yönetici işlevlerdeki eksikliklerle ilişkilidir. Araştırmalar, kronik madde kullanımının yargılama, muhakeme ve dürtü kontrolü gibi bilişsel süreçleri bozabileceğini göstermektedir. Bu bozukluklar, bireylerin madde arama davranışlarını diğer önemli faaliyet ve sorumlulukların önüne koyarak bağımlılık döngüsüne katkıda bulunabilir.
 

Uygunsuz veya dürtüsel davranışları bastırma becerisini ifade eden "durdurma kontrolü" bağımlı bireyler genellikle eksiklikler gösterir ve bu da maddde kullanma isteğine ve dürtülerine direnmede zorluklara yol açar. Bu öz kontrol eksikliği, bağımlılığın ilerlemesine ve olumsuz sonuçlarının farkında olunmasına rağmen madde kullanımından kaçınamamaya katkıda bulunabilir.
 

Bağımlılık sıklıkla duyguları düzenlemede yaşanan zorluklarla ilişkilendirilir. Araştırmalar, kronik madde kullanımının beynin duygusal tepkileri düzenleme yeteneğini bozarak strese ve olumsuz duygulara karşı artan tepkiselliğe yol açabileceğini göstermektedir. Duyguların bu şekilde düzensizleşmesi, bireylerin sıkıntılı duygularla başa çıkma aracı olarak maddelere yönelmesi nedeniyle bağımlılığın gelişmesine ve sürmesine katkıda bulunabilir.
 

Bu kadar olumsuz durumlara rağmen beyin, gelişen olumsuzluklara ve sorunlara çözüm üretme yeteneği (nöroplastisite) yoluyla bağımlılıktan kurtulma ve onarım görme konusunda muazzam bir potansiyele sahiptir. 
 

Ulusal Alkol Bağımlılığı ve Alkolizm Enstitüsü'nün 2023 tarihli bir makalesine göre, nöroplastisite bir açıdan bağımlılık gelişimine katkıda bulunduğu gibi, madde kullanım bozukluğundan kurtulmayı ve sağlığına kavuşmayı da kolaylaştırır. 
 

Madde kullanımından uzun süre uzak kaldıktan sonra beyin yapısı ve işlevlerinde değişiklikler gözlemlenmiştir. Bu da beynin sağlıklı bir başlangıç seviyesine dönme ve normal işleyişini yeniden kazanma yeteneğine sahip olduğunu göstermektedir.
 

Özetle bağımlılık yapan bu maddeler, tüm sinir sisteminde akut-kronik, kısmı-tam, geri dönüşümlü-dönüşümsüz, biyolojik-psikolojik, kimyasal-yapısal hasar verme riskleri çok yüksek olup bireyin, ailenin, toplumun ve tüm insanlığın geleceği için korunması çabaların değeri karşılıksızdır.