Fener'in suç yaftası

"Devlet-i Âliye'nin nimetlerinden faydalandığı, her türlü imtiyaza sahip olduğu halde nankörlük edip Rumları devlet aleyhine isyan ettirmeye çaba gösterdi". Bu sözler, Osmanlı döneminde vatana ihanet suçundan dolayı Fener Rum Patrikhanesi'nin önünde idam edilen ve üç gün boyunca ibret-i âlem için orta kapı önünde bekletilen Patrik V. Gregorios'un boynundaki suç yaftasında yazılı ifadelerdir.

Bizans'ı yeniden ihya etme uğrunda başrolü oynayan kurumun Fener Rum Patrikhanesi olduğu, Mora ve Moldovya isyanlarının planlayıcısının bizzat Patrik V. Gregorius olduğu, Sadrazam Benderli Ali Paşa tarafından Patrikhane'ye yapılan bir ani baskınla ve de belgelerle tespit edilmesi üzerine Fener Patriği V. Gregorius ve Rum-Yunan isyanlarında rol oynadıkları belirlenen diğer metropolitler Sultan II. Mahmut'un emriyle devlete ihanet suçundan cezalandırılmışlardır.

Kayseri, İzmit, Edremit ve Tarabya metropolitleri İstanbul Balıkpazarı'nda Kaşıkçılar Hanı önünde ve Parmakkapı'da idam edildiler. Patrik Gregorius ise 21 Nisan 1821'de Fener Rum Patrikhanesi'nin orta kapısı önünde idam edildi. Boynuna asılan suç yaftasında: "Devlet-i Âliye'nin nimetlerinden faydalandığı, her türlü imtiyaza sahip olduğu halde nankörlük edip Rumları devlet aleyhine isyan ettirmeye çaba gösterdi." ifadeleri yer almaktadır.

Osmanlı tarihinde V. Grigorius, idam edilen ikinci patriktir. İlki ise, III. Parthenios, Türkiye aleyhine Rusya ile haberleştiği için Sadrazam Köprülü Mehmet Paşa tarafından, "Vatana ihanet ve isyan çıkarmaya teşebbüs" suçundan 1659'da idam edilmişti.

Zaman geçtikçe Patrik Gregorius'un daha bir çok bölücü faaliyetleri gün yüzüne çıkartılmıştır. Bunlardan birisi de, Yunan isyanı patlak verdiği günlerde Ruslarla mektuplaşarak Türklerin nasıl yok edileceğine yönelik komplo planlarının ele geçirilmesi idi. Nitekim Patrik Gregorius, Rus Çarı I. Aleksandr'la gizlice mektuplaşmış; mektupların birinde, "müşterek düşman" gördükleri Türklerin nasıl yok edileceğine dair tavsiyelerini dile getirmişti.

Türkiye'de bulunduğu süre içinde Türklük aleyhine epey faaliyetlerde bulunmuş olan Rus Elçisi General İgnadyef, hatıratında bu mektupla ilgili olarak şunları söyler:

"Mahmud Nedim Paşa'nın, Sadrazamlıktan istifa ettiği gün Patrikhaneye gitmiştim. Patrik Germanos, sohbetimiz sırasında Patrikhane'deki inşaat esnasında çıkan bir sandık içinden, Sultan Mahmut zamanında Yunan istiklaline yardım suçuyla asılan Gregorius'un o zamanki Çarımız Aleksandr'a gönderdiği bir mektubun müsveddesini bana okudu. Ele geçtiği zaman Germanos'un da felaketine sebep olabilecek bu mektup, ölen Patrik'in, Türkleri dünya siyasî ve askerî hayatından korkulacak bir varlık olmaktan çıkaracak, hatta bağımsız bir millet olabilmekten mahrum edecek çok dikkate değer tavsiyeler içermekteydi. Benim Osmanlı Devleti nezdinde vazifede olduğum esnada (1864-1878) bu teşhisler tamamen isabetle tecelli etti"

Fener Patriği Gregorius'un, Türkleri içerden yok etme düşüncelerini taşıyan komplo mektubunu ibret nazarlarınıza sunuyoruz:

"Türkleri maddeten ezmek ve yıkmak mümkün değildir. Çünkü, Türkler çok sabırlı ve dayanıklı insanlardır. Gayet mağrurdurlar ve izzet-i nefs sahibidirler. Bu hasletleri de dinlerine olan bağlılıklarından ve kadere rıza göstermelerinden, geleneklerinin kuvvetinden; padişahlarına, kumandanlarına, büyüklerine olan itaat duygularından gelmektedir.

Türkler zekidirler ve kendilerini müspet yolda sevk ve idare edecek reislere sahip oldukları müddetçe de çalışkandırlar. Gayet kanaatkârdırlar. Onların bütün meziyetleri hatta kahramanlık ve şecaat duyguları da geleneklerine olan bağlılıklarından, ahlâklarının selabet ve safiyetinden, bilhassa dinî ve manevî hayatlarının tanzim ve tedvin eden şahsiyetlere olan bağlılık ve hürmetlerinden gelmektedir.

Türkleri evvela bu din ve manevî şahsiyetlerinden mahrum bırakmak, buhran anlarında irşâd vazifesini ifa edecek şahsiyet ve mihraklardan nasipsiz kılmak icap eder. Bunun da kestirme yolu dinî ve manevî hayatı temsil eden teşkilat ve şahsiyetleri, milletleri üzerinde etkili kudret olmaktan çıkartmaktır. Halkı da millî ve manevî geleneklerine uymayan dış telkin ve fikirlerle tahrip etmektir.

Türkler dış yardımı reddederler, haysiyet duyguları buna manidir. Velev ki, geçici bir zaman için zahiri kuvvet verse de, Türkleri dış yardıma alıştırmalıdır.

Maneviyatları sarsıldığı gün kendilerinden şeklen çok kuvvetli, kalabalık ve zâhiren hakim kuvvetler önünde zafere götüren asıl kudretleri sarsılacak ve maddi vasıtaların üstünlüğü ile yıkmak mümkün olacaktır..."

Patrik Gregorius'un idamı, Bizans'ı diriltme ülküsü taşıyanların Türklere yönelik kinlerini daha da artırmış, bu kin Megalo İdea adına giderek intikama dönüşmüştür. Bunun bir nişanesi olarak Patrikhane'nin "orta kapısı" idam gününden (1821) günümüze kadar açılmamıştır ve ölen patrik Gregorius'un emsalinde bir Türk din adamı ya da devlet adamı idam edilinceye kadar da açılmayacağı yönünde bir inanç taşınmaktadır. Hatta kimi tarihçiler, her Patriğin 1821'den beri Fener Patrikhanesi'nin orta kapısı önünde gelip şöyle and içtiğini öne sürer: "Vaktiyle bu kapıdan Patrikhaneye girilirdi. Fakat 1821'de Patrik Gregorius, Sultan Mahmud'un emriyle asıldı. Bu giriş yeri ancak ilahî hikmetin tecelli ettiği zaman, bir cinayetin cezası verildiğinde açılacaktır".