Mütareke'den sonra, Pontusçu Rumlar ile Ermenilerin hemen her konuda işbirliği içerisinde oldukları ve siyasi bir birlik oluşturma konusunda gayret sarfettikleri görülmektedir. Ermeni Patriği Zaven Efendi, Kudüs'ten İstanbul'a o döndüğü zaman (6 Aralık 1918) bir antlaşma yapılarak "Rum-Ermeni Birliği Komitesi" kuruldu. Buna göre her iki taraf birbirinin davasını benimseyerek işbirliği yapacaktı. Bu birlik, Rumların Pontus Cumhuriyeti sınırları içine almak istedikleri Trabzon ve Tirebolu gibi yerleri, Ermenilerin "Büyük Ermenistan" için kendi hesaplarına elde etme emelleri anlaşılıncaya kadar devam etti. (1) Şu var ki, ortak düşman olarak gördükleri Türklere karşı besledikleri duygu aynı idi. Hangi taraftan olursa olsun Türklere karşı kazanılan bir başarı ötekini sevindiriyordu. (2) Yunanistan'ın İstanbul'daki siyasi temsilcisi Kanelopolus, Venizelos'tan aldığı kesin talimat gereği bu Rum-Ermeni Birliği Komitesi'ni idare ediyordu. Bu teşkilatın çalışmalarını ise Fener Rum Patrikhanesi ile Ermeni Patrikhanesi destekliyordu. (3) Rumlar, hükümete vergi vermemek, İngiliz ve Fransız işgal kuvvetlerinde vazife almak gibi faaliyetlerde tamamen Ermeniler ile birlikte hareket ediyorlardı. Yine 1918'de Cenevre'de Türkiye'ye karşı mücadeleyi pekiştirmek ve gönüllüleri harekete geçirmek üzere tarafsız ve müttefik memleketlerde çalışma kolları kurmayı amaçlayan bir komite daha kurulmuştur. Bu dönemde bazı zengin Rumların ekonomik açıdan Ermenileri destekledikleri, onlara her türlü maddi yardım yaptıkları görülmekteydi. Mesela, Mersin'de büyük bir un fabrikası sahibi ve demiryolu müteahhiti Bodusaki Atanasyadis, Ermeni Patrikhanesine dönemin parasıyla 1200 lira yardım yapmıştı.
İstanbul'da zaman zaman yapılan ayinlere her iki taraf da katılıyordu. 5 Ocak 1919'da Ayatiriyada Kilisesinde ortak bir ayin yapılmış burada konuşan Çanakkale metropoliti, Rumlarla Ermenilerin Türklere karşı birleşmesini istemişti (4). Yine, Türklere karşı taşınan kin, nefret ve husumeti yansıtması bakımdan İzmit başpiskoposu Vassilios'un sözleri hayret vericidir: "Geride bir tek ferdi kalmamak üzere Türklerin tamamıyla yok edilmesini ne kadar isterdim." (5) Patrikler birbirlerini sık sık ziyaret ederek özel günler vesilesiyle tebriklerini sunuyorlardı. Rumların ve Ermenilerin ortak hareket için yaptıkları bazı çalışmalara bazen Yahudiler iştirak ediyorlardı. "Musevi Meclis-i Mahsusa-i Milliye Heyeti" yılbaşı münasebetiyle Rum ve Ermeni Patrikhanelerine yaptığı ziyaretlerde, ortak hareket ve düşünceler hususunda özel bir heyet kurulmasını talep etmiştir. (6) Yunan Millet Meclisi'nin başta Venizelos olmak üzere Ermenilere tam destek sağladığı görülüyordu. 3-4 şubat 1919'da Paris Barış Konferansında yaptığı konuşmada Ermenilerle dayanışma içinde olduklarını belirttikten sonra, "Ümit ederiz ki Başkan Wilson, Büyük Ermenistan hudutlarını cömertçe çizsin" demiştir. (7) Ermeni Patrikhanesi ve Ermeniler de Rumlara yaltaklanmak için hiçbir fırsatı kaçırmıyorlardı. Nitekim Ermeniler, İzmir'in Yunanlılarca işgal edilişini tebrik etmişler, Venizelos da onlara verdiği cevapta, "Eminim ki Yunan askerlerinin İzmir'i işgali, Ermeni cemaatine bir müsavat devresi açacaktır" demiştir. (8) Rum patrikhanesi ile beraber Ermeni Patrikhanesi de İstanbul'daki itilaf devletlerinin temsilcilerini ziyaret ederek Türk ordusunda hizmette bulunan Rum ve Ermeni askerlerinin derhal salıverilmeleri için Osmanlı Hükümeti nezdinde girişimlerde bulunmalarını rica etmişlerdi. (9)
Rum Patrikliğinden Doroteos ve Ermeni Patriği Zaven Efendi 17 Ekim 1919'da "Türkiye'deki işgallerin yeterli olmadığından yakınarak, bütün Türkiye'nin müttefikler tarafından işgal edilmesini istemişlerdir" (10). Mütareke'den sonra Ermeniler ve Pontusçular birbirlerinden farklı olarak teşebbüslerde bulunarak tasfiyesi kararlaştırılmış olan Osmanlı'dan birer müstakil devlet çıkarmaya çalışıyorlardı. Ancak her iki grubun da çizdikleri vatan haritaları birbirine tedahül ettiğinden, anlaşma husule getirilerek rekabeti ortadan kaldırmak ve gayeyi gerçekleştirmek için çok uğraşılmıştır. O kadar ki, Megalo İdea'nın bir numaralı müdafiilerinden Venizelos, Pontusçuları şaşırtan ve biraz da suküt- hayale uğratan bir hareketle, Paris Barış Konferansı'nda Trabzon ve civarının Ermenilere bırakılabileceğine değinerek sınırlarda mutavassıt bir yol izlemiş, Ermenistan'a Pontus'u feda etmemek için Ermeni hareketinin başı Patrik Zaven Efendi satın alınarak Pontus hareketinde bir anlaşmaya varılmış; Pontusçuluk takviye edilmiştir. (11)
Dipnotlar:
1) C. Bayar, a.g.e., s. 1449. 2) S. Tansel, a.g.e., s. 100-101.
3) Pontus Meselesi, s. 36-40; ayrıca, Ali Güler, a.g.e., s. 109.
4) Ali Güler, a.g.e., s. 19. 5) Gotthard Jaeschke, a.g.e., s. 41.
6) Ati, 18 Ocak 1919. 7) Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, s: 49
(Ekim 1971), s. 12. 8) S. Tansel, a.g.e., s. 101, Not: 78.
9) M. Ayni, Milliyetçilik, İst. 1943, s. 311. 10) S. Tansel, a.g.e., s. 312. 11) K. Mısıroğlu, a.g.e., s. 293; ayrıca bkz. Nutuk, K. Atatürk, Vesika No: 1-2.
