Satjyer ve çıraklar devletten ilgi bekliyor

Türkiye'de gençlerin iş hayatına adım attığı staj ve çıraklık süreçleri, hem mesleki gelişim hem de ekonomik bağımsızlık açısından kritik öneme sahip. Ancak son yıllarda artan enflasyon, düşük ücretler ve sosyal güvenlik eksiklikleri nedeniyle bu gençler ciddi mağduriyetler yaşıyor. Özellikle 2025 yılında, başlayan sosyal medya kampanyaları, stajyer ve çırakların hak arayışını gündeme taşıdı.

Türkiye'de stajyerlik ve çıraklık, 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu ile düzenlenir. Stajyerler, genellikle üniversite veya meslek lisesi öğrencisi olarak teorik eğitimi pratikle destekleyen gençlerdir. Zorunlu staj yapanlar haftada en az 3 gün çalışır ve İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında korunur. Çıraklar ise aday çırak (çıraklık öncesi ön eğitim) veya çırak statüsünde, usta-çırak ilişkisiyle meslek edinen 14-18 yaş arası bireylerdir. Bu süreçte fiilen üretime katılırlar.

Yasal haklar

- Ücretler: Asgari ücretin net tutarına (yaklaşık 22.104 TL brüt asgari ücret baz alınarak hesaplanan net 17.002 TL) endeksli olarak belirlenir.

- Zorunlu stajyerlere (üniversite öğrencileri): Net asgari ücretin en az %30'u (yaklaşık 6.631 TL). 20'den az çalışanı olan işyerlerinde %15'i (yaklaşık 3.315 TL).

- Çırak ve aday çıraklara: Net asgari ücretin %30'u (6.631 TL).

- Devlet katkısı: İşletmeler, bu ücretlerin bir kısmını (örneğin 20'den az çalışanlı firmalarda %2/3'ü) devletten alır, kalanını kendisi öder. Ücretler vergiden muaftır.

- Çalışma Koşulları: Günlük 8 saat çalışma sınırı, 30 dakika mola hakkı. 18 yaş altı çıraklar için gece 22:00'den sonra çalışma yasağı. Haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla mesai sayılır.

- Sigorta ve Sosyal Haklar: İş kazası ve meslek hastalığı sigortası zorunlu, ancak emeklilik primi ödenmez. Bu, staj/çıraklık sürelerinin emeklilik başlangıcı olarak sayılmamasına yol açar. Kısa vadeli raporlar (hastalık izni) ve iş güvencesi tanınır, ancak yıllık izin hakkı sınırlıdır.

Bu haklar, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile Milli Eğitim Bakanlığı tarafından denetlenir. Ancak uygulamada, gönüllü stajlarda ücret ödenmemesi veya sigorta eksikliği gibi sorunlar yaygındır.

Ne istiyorlar?

Stajyer ve çıraklar, mevcut sistemin yetersizliğini giderecek somut taleplerde bulunuyor. Ana maddeler şöyle:

- Ücret Artışı ve Enflasyon Ayarlaması: Asgari ücretin %30'u yetersiz; talep, %50'ye çıkarılması ve her yıl enflasyona endekslenmesi. Özellikle çırakların yaşa uygun asgari ücretin tamamını alması isteniyor.

- Tam Sigorta Kapsamı: İşe başladıkları gün uzun vadeli sigorta (emeklilik primi dahil) yapılması. Staj/çıraklık sürelerinin emeklilik başlangıcı sayılması veya borçlanma hakkı tanınması. Bu, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu'nda değişiklik gerektiriyor.

- İş Güvencesi ve Koruma: Zorunlu sigorta bildiriminin otomatikleşmesi, mobbing ve fazla mesaiye karşı denetimlerin artırılması. 18 yaş altı çıraklar için daha sıkı iş sağlığı kontrolleri.

- Eğitim ve Destek Entegrasyonu: Staj süresinin uzatılması (mevcut 1-2 aydan 6 aya), mentorluk zorunluluğu ve devlet destekli burslar. İşverenlere teşvik (vergi indirimi) karşılığında yükümlülük getirilmesi.

- Yasal Reformlar: TBMM'de bekleyen teklifler gibi, stajyerlerin "işçi" statüsünde sayılması ve sendika hakkı tanınması. Gürer'in önerisi, milyonlarca gencin sigortasızlığını sona erdirmeyi hedefliyor.

Bu talepler, SGMD (Sosyal Güvenlik Mücadelesi Derneği) gibi oluşumlar tarafından da dile getiriliyor; örneğin, staj sürelerinin "borçlanarak" emekliliğe eklenmesi için kanun teklifi verildi.

Hangi değişimler gelecek?

2025 sonu itibarıyla beklentiler umut verici ama belirsiz. Hükümetin mesleki eğitim reformu kapsamında (Milli Eğitim Bakanlığı'nın 2023 yazısı), devlet katkısı artırıldı ancak tam sigorta hala gündemde değil. TBMM'deki teklifler, kamuoyundaki baskıyla yasalaşabilir.

Örneğin, 1999 öncesi çıraklık sigortalarının emekliliğe sayılması gibi. Uzmanlar, AB uyum sürecinde işçi haklarının güçleneceğini öngörüyor; bu, stajyerlere grev hakkı ve toplu sözleşme imkanı getirebilir.

Olumlu senaryoda, 2026 asgari ücret düzenlemesiyle ücretler %40 artabilir. STK'lar, "Stajyer Hakları Platformu" kurarak izleme mekanizması öneriyor. Ancak gecikmeler devam ederse, genç işsizliği (TÜİK'e göre %20'lerde) daha da yükselebilir.